تاریخچه باغ فردوس

باغ فردوس، نگین سبز و تاریخی شمیران در قلب تهران، عمارتی باشکوه و باغی دلگشا است که تاریخ پر فراز و نشیبی را از دوران قاجار تا به امروز پشت سر گذاشته و اکنون میزبان موزه سینما ایران است. این مجموعه ابتدا به دستور محمدشاه قاجار بنا نهاده شد و در طول زمان دستخوش تغییرات مالکیت و کاربری فراوانی گشته، اما همواره جایگاه ویژه ای در فرهنگ و هنر ایران داشته است. این باغ که نمونه ای برجسته از باغ ایرانی به شمار می رود، با شیب ملایم و طبقاتی خود، روایتگر تحولات معماری و اجتماعی پایتخت است. از کاخ شکارگاه پادشاهان قاجار تا مرکز آموزش فیلمسازی و نهایتاً موزه ملی سینما، باغ فردوس همواره نقش محوری در رویدادهای فرهنگی و هنری کشور ایفا کرده است. این مجموعه، با تلفیق هنر معماری، طبیعت گرایی و تاریخ غنی، نه تنها یک جاذبه گردشگری مهم محسوب می شود، بلکه یک سند زنده از سیر تحولات فرهنگی و اجتماعی ایران به شمار می آید.

تاریخچه

ریشه های بنای فعلی باغ فردوس به دوران پرتحول قاجار بازمی گردد. مستندات تاریخی نشان می دهد که ساخت اولیه این باغ و عمارتش در زمان سلطنت محمدشاه قاجار، حوالی سال ۱۲۶۴ هجری قمری، آغاز شد. هدف اولیه، ایجاد یک قصر ییلاقی و شکارگاه در نزدیکی منطقه خوش آب و هوای تجریش در شمال تهران بود. این اقدام، بخشی از تمایل پادشاهان قاجار برای ایجاد اقامتگاه های تابستانی در مناطق خنک تر شمیران بود. هرچند محمدشاه پیش از اتمام کامل پروژه دار فانی را وداع گفت و قصر نیمه تمام او در محل محمودیه فعلی، به نام محمدیه، شهرت یافت. همزمان با این تحولات دربار، درباریان و بزرگان قاجار نیز در اطراف منطقه شمیران و به ویژه تجریش اقدام به احداث باغ ها و عمارت های ییلاقی برای خود کردند. در این میان، حسینعلی خان معیرالممالک، از اعیان و افراد نزدیک به دربار، باغی احداث کرد که بعدها به باغ فردوس شهرت یافت. این دوره، سرآغاز شکل گیری هویت این باغ به عنوان یک مجموعه اعیانی و تفریحی بود که با اصول باغ سازی ایرانی همخوانی داشت. پس از حسینعلی خان، پسرش، دوستعلی خان معیرالممالک نظام الدوله، که از شخصیت های برجسته دوره قاجار و داماد ناصرالدین شاه بود، به توسعه و آبادانی باغ همت گمارد. او با بهره گیری از معماران چیره دست اصفهانی و یزدی، عمارتی باشکوه در بخش جنوبی باغ بنا نهاد و نام آن را رشک بهشت گذاشت. این عمارت با پلکان های مرمرین اعلای یزد و دیوارهای پوشیده از کاغذهای طلایی برجسته، نمادی از هنر و ثروت آن دوران بود و جلوه ای بی نظیر به مجموعه می بخشید. با این حال، پس از فوت دوستعلی خان نظام الدوله، پسرش، دوست محمدخان معیرالممالک، برخلاف پدر و پدربزرگش، اعتنای چندانی به نگهداری و آبادانی باغ فردوس نشان نداد. این بی توجهی تدریجی، سایه ای از ویرانی بر شکوه پیشین باغ افکند. استخرهای فیروزه ای رنگ به تدریج خشکیدند، فواره ها از کار افتادند و مرمرهای درخشان عمارت، که روزگاری چشم هر بیننده ای را خیره می کرد، یکی پس از دیگری کنده شده و به نقاط دیگر منتقل گردید. این دوره، فصل غم انگیزی در تاریخ باغ فردوس بود که نشان از گذر زمان و تغییر اولویت ها داشت. مالکیت باغ فردوس پس از آن، چندین بار دست به دست شد و هر بار با تغییرات و تحولاتی همراه بود. از جمله مالکان بعدی می توان به حاجی میرزا حسین، پسر حاجی میرزا خلیل شیرازی، اشاره کرد که تاجری اعیان منش بود و باغ را خریداری و اقدام به تعمیر آن نمود و مهمانی های باشکوهی در آن ترتیب می داد. اما ولخرجی های او و نگرانی پدرش، باعث شد تا باغ دوباره به سرایدار سپرده شده و رو به ویرانی نهد. این چرخه تخریب و بازسازی، بخش جدایی ناپذیری از تاریخ این باغ است. پس از او، میرزا حسین طهرانی مالک باغ شد که او نیز تغییرات نامطلوبی اعمال کرد؛ عمارت شمالی باغ را تخریب و درختان کهنسال کاشته شده توسط نظام الدوله را از بین برد. این اقدام، به شدت به هویت و ساختار اولیه باغ آسیب رساند. پس از فوت میرزا حسین طهرانی، اراضی باغ میان وراث تقسیم و هر سهم به فروش رسید. این تقسیم و فروش، یکپارچگی و عظمت باغ را به خطر انداخت و آن را به قطعات کوچکتر تبدیل کرد. در سال ۱۳۱۸ هجری قمری، در زمان سلطنت مظفرالدین شاه قاجار، میرزا اسماعیل خان امین الملک، برادر اتابک اعظم (امین السلطان)، باغ فردوس را خریداری کرد. او نیز به آبادانی باغ کوشید و در ضلع غربی آن اندرونی و حمام ساخت. این اقدامات، نشان دهنده تلاش برای احیای دوباره شکوه باغ بود. اما پس از او، ورثه اش نتوانستند از عهده نگهداری باغ برآیند و باغ برای سومین بار به سمت ویرانی گام برداشت، گویی که سرنوشت آن با چرخه های آبادانی و تخریب گره خورده بود. یکی از مهمترین مالکان بعدی، محمدولی خان سپهسالار خلعتبری بود که باغ فردوس را از ورثه امین الملک خریداری کرد. سپهسالار نه تنها به بازسازی عمارت و باغ پرداخت، بلکه قنات آن را نیز احیا و چندین استخر و فواره در جای جای باغ احداث کرد و سردر باشکوهی در مظهر قنات (میدانگاه فعلی باغ فردوس) ساخت. این دوره، یکی از درخشان ترین دوران آبادانی باغ پس از سالیان متمادی بی توجهی بود. با این حال، مشکلات مالی گریبان گیر سپهسالار شد و به دلیل بدهی به تجارتخانه طومانیانس، باغ را به آنها واگذار کرد. در ادامه، دولت وقت در ازای بدهی های تجارتخانه طومانیانس، باغ را ضبط کرد. بخش هایی از اراضی باغ به متری دو تومان به کارکنان وزارتخانه های دولتی به صورت اقساط پنج ساله فروخته شد. این اقدام، هرچند به ظاهر برای رفع بدهی بود، اما بخش های زیادی از باغ را از مجموعه اصلی جدا کرد. نقش کلیدی در نجات و احیای بخش اصلی عمارت و باغ را علی اصغر حکمت، وزیر معارف وقت، ایفا کرد. در سال ۱۳۱۶ هجری شمسی، وزارت معارف (آموزش و پرورش) بخش اصلی عمارت را خریداری و اقدام به بازسازی گسترده آن نمود. این مرمت ها، با هدف حفظ هویت معماری و آماده سازی بنا برای کاربری جدید انجام شد. پس از مرمت، این عمارت به عنوان دبیرستان شاپور تجریش مورد استفاده قرار گرفت و سال ها میزبان دانش آموزان این منطقه بود.

باغ فردوس، از کاخ شکارگاه قاجار تا موزه سینما، نمادی از تحولات فرهنگی و معماری ایران در طول دو قرن اخیر است. هر دوره، فصلی جدید در داستان این باغ رقم زده است.

در سال ۱۳۳۶ هجری شمسی، باغ فردوس بین وزارت آموزش و پرورش و شهرداری وقت تقسیم شد. اما نقطه عطف دیگری در تاریخ این باغ، خرید بخش شهرداری توسط بنیاد فرح پهلوی بود. تصمیم بر این بود که باغ فردوس برای برگزاری جشن های فرهنگ و هنر احیا شود و مرمت آن به سازمان رادیو و تلویزیون ایران سپرده شد. این دوره، آغاز پیوند عمیق تر باغ با رویدادهای فرهنگی و هنری معاصر ایران بود. در همین دوره، بخش دیگری از باغ و ساختمان اندرونی (حدود ۶۰۰۰ متر مربع) توسط محمود افشار یزدی در سال ۱۳۱۶ خریداری شد. او به تدریج با خرید قطعات اطراف، مساحت باغ خود را به ۱۲۰۰۰ متر مربع رساند و در سال ۱۳۳۷، این بخش از باغ و ساختمان های داخل آن را وقف امور فرهنگی کرد. از جمله، در سال ۱۳۵۲، قسمتی از آن برای استقرار مؤسسه لغت نامه دهخدا و مؤسسه باستان شناسی به دانشگاه تهران واگذار شد که تا به امروز نیز دایر هستند و به فعالیت های علمی و پژوهشی می پردازند. این وقف، نشان دهنده ارزش فرهنگی و تاریخی این مکان برای جامعه علمی بود.

عمارت باغ فردوس

عمارت اصلی باغ فردوس، بنایی باشکوه با معماری قاجاریه است که در دو طبقه و به سبک معروف گوش فیل ساخته شده است. این سبک، با تاکید بر تقارن، استفاده از ایوان های ستون دار بلند و تزئینات غنی گچ بری و آینه کاری، جلوه ای بی نظیر به بنا بخشیده است. مساحت عمارت حدود ۱۰۰۰ متر مربع است که شامل سه و نیم طبقه می شود؛ این نیم طبقه معمولاً فضایی نیم اشکوب یا زیرزمینی است که به کاربری های مختلفی اختصاص داشته است. شیب طبیعی زمین در باغ فردوس از شمال غربی به جنوب شرقی است که این ویژگی به طور هوشمندانه ای در طراحی و قرارگیری عمارت نیز منعکس شده است. تندی شیب به گونه ای است که کف طبقه اول بنا با قسمت جنوبی باغ هم سطح است، در حالی که سقف آن با قسمت شمالی باغ هم تراز قرار می گیرد. این طراحی هوشمندانه، ارتباط ارگانیک بنا با بستر طبیعی خود را به خوبی نشان می دهد و باعث می شود عمارت به صورت طبیعی در دل باغ جای گیرد، نه اینکه بر آن تحمیل شود. زمین های بخش جنوبی و سراشیبی باغ با سنگ چین هایی زیبا به صورت هفت قطعه مسطح و مطبق درآمده اند که هر یک از این قطعات میزبان استخری با فواره های متعدد است. این استخرها و فواره ها، که از عناصر اصلی باغ ایرانی هستند، نه تنها به زیبایی بصری باغ می افزایند، بلکه در خنک سازی هوا و ایجاد فضایی دلپذیر نقش مهمی ایفا می کنند. استخرها به گونه ای طراحی شده اند که از فواصل دورتر، بزرگ تر و باشکوه تر به نظر می رسند و جلوه ای بصری چشم نواز خلق می کنند که بر عظمت و شکوه باغ می افزاید. در زمان دوستعلی خان معیرالممالک، عمارت رشک بهشت با استفاده از مرمر اعلای یزد در پلکان ها و بخش های دیگر و نیز دیوارهای داخل اتاق ها که با کاغذهای طلایی برجسته پوشانده شده بودند، به اوج زیبایی و شکوه خود رسید. این تزئینات نفیس، نشان دهنده ذوق هنری و ثروت مالکان آن زمان بود که سعی در خلق فضایی رویایی و بی نظیر داشتند. استفاده از مواد گران بها و هنرهای دستی فاخر، این عمارت را به نگین باغ تبدیل کرده بود. با وجود دوره هایی از ویرانی و بی توجهی که منجر به آسیب های جدی به بنا شده بود، عمارت بارها مورد بازسازی و مرمت قرار گرفته است. از جمله مهمترین این بازسازی ها، مرمت توسط وزارت معارف در سال ۱۳۱۶ هجری شمسی و سپس مرمت گسترده توسط سازمان رادیو و تلویزیون ایران در دوران پهلوی دوم بود. این مرمت ها، با نظارت کارشناسان و متخصصان، به حفظ هویت تاریخی و معماری این عمارت ارزشمند کمک شایانی کرده و آن را برای نسل های آینده حفظ کرده است.

معماری عمارت باغ فردوس، با تلفیقی از سبک قاجاریه و هماهنگی با شیب طبیعی زمین، نمونه ای درخشان از معماری باغ ایرانی و نمادی از هنر و ظرافت دوره خود است.

باغ سینما

باغ فردوس در دهه های اخیر، هویتی تازه و محوری در عرصه فرهنگ و هنر ایران یافته است و به عنوان باغ سینما شهرت دارد. این تحول از سال ۱۳۵۰ هجری شمسی آغاز شد، زمانی که ساختمان موجود در باغ به یک مرکز فرهنگی، هنری و نمایشگاهی تبدیل گردید. این اقدام، سرآغاز پیوند عمیق باغ با دنیای هنر و به ویژه هنرهای نمایشی بود. این تغییر کاربری، باغ را از یک اقامتگاه تاریخی به فضایی پویا برای فعالیت های فرهنگی تبدیل کرد. پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۸، باغ فردوس زیر پوشش وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار گرفت و کاربری فرهنگی آن تداوم یافت. این انتقال مالکیت، تضمین کننده حفظ ماهیت فرهنگی باغ در دوره جدید بود. در اوایل دهه ۶۰ شمسی، این مکان به عنوان مرکز آموزش فیلمسازی مورد استفاده قرار گرفت و نقش مهمی در تربیت نسل جدید سینماگران ایرانی ایفا کرد. این دوره، پایه های تبدیل باغ به قطب سینمایی کشور را مستحکم تر ساخت و زمینه را برای تحولات بعدی فراهم آورد. اوج این تحول در سال ۱۳۸۱ هجری شمسی رخ داد، زمانی که باغ فردوس رسماً به عنوان موزه سینما ایران مورد بهره برداری قرار گرفت. این موزه، گنجینه ای از تاریخ، آثار، یادگارهای سینمای ایران، شامل لباس ها، ابزار، عکس ها، و اسناد را در خود جای داده و به یکی از مهمترین جاذبه گردشگری تهران و قطب فرهنگی کشور تبدیل شده است. موزه سینما نه تنها محلی برای نمایش تاریخ سینماست، بلکه به عنوان یک نهاد زنده، به حفظ و اشاعه فرهنگ سینمایی ایران می پردازد. باغ سینما نه تنها مکانی برای نمایش تاریخ سینماست، بلکه با برگزاری رویدادهای فرهنگی، نمایش فیلم ها، کارگاه های آموزشی، و فعالیت های پژوهشی، فضایی پویا برای علاقه مندان به سینما و اهالی این صنعت فراهم آورده است. فضای سبز و دلنشین باغ نیز، خود به تنهایی مکانی آرامش بخش و الهام بخش برای بازدیدکنندگان و اهالی سینما محسوب می شود که فرصتی برای استراحت و تفکر در کنار تاریخ و هنر را فراهم می آورد. موقعیت مکانی باغ فردوس در محله شمیران، در نزدیکی خیابان ولیعصر و میدان تجریش، دسترسی به آن را آسان کرده و بر اهمیت آن به عنوان یک مرکز فرهنگی افزوده است. این باغ از شمال به میدان تجریش، از جنوب به بزرگراه مدرس و خیابان فرشته، از شرق به خیابان دربندی و انتهای آفریقا، و از غرب به خیابان ولیعصر و پل پارک وی محدود می گردد. این موقعیت استراتژیک، آن را به مقصدی محبوب برای گردشگران و شهروندان تهرانی تبدیل کرده است.

باغ فردوس، با تبدیل شدن به موزه سینما، نه تنها تاریخ یک باغ را روایت می کند، بلکه تاریخ پربار سینمای ایران را نیز در دل خود جای داده است و پلی میان گذشته و آینده هنر هفتم محسوب می شود.

دانش آموختگان مرکز اسلامی آموزش فیلمسازی (باغ فردوس)

مرکز اسلامی آموزش فیلمسازی که در اوایل دهه ۶۰ شمسی در باغ فردوس مستقر شد، نقش حیاتی در پرورش استعدادهای سینمایی پس از انقلاب ایفا کرد. این مرکز، با فراهم آوردن فضایی برای آموزش نظری و عملی سینما، از جمله کارگردانی، فیلمنامه نویسی، تدوین، فیلمبرداری و بازیگری، به تربیت نسل جدیدی از فیلمسازان، کارگردانان، فیلمنامه نویسان و سایر فعالان عرصه سینما پرداخت. برنامه های آموزشی آن، با هدف تقویت زیرساخت های سینمای ملی و تولید آثاری متعهد و هنری طراحی شده بود. دانش آموختگان این مرکز، با کسب دانش و مهارت های لازم در محیطی الهام بخش و تاریخی مانند باغ فردوس، بعدها به بدنه اصلی سینمای ایران پیوستند. بسیاری از چهره های سرشناس و موفق سینمای پس از انقلاب، از جمله کارگردانان برجسته، فیلمبرداران مطرح و بازیگران نام آشنا، آموزش های اولیه خود را در همین مرکز گذرانده اند. این امر نشان دهنده اهمیت بی بدیل این مرکز در توسعه و غنای سینمای ملی و شکل گیری موج جدیدی از فیلمسازان ایرانی است. این مرکز آموزشی، پیش از تبدیل کامل باغ به موزه سینما، به عنوان پایگاهی برای تجمیع دانش و تجربه در حوزه فیلمسازی عمل می کرد. فعالیت های آن شامل برگزاری کارگاه ها، سمینارهای تخصصی، دوره های بلندمدت و کوتاه مدت، و همچنین تولیدات دانشجویی بود که همگی به ارتقای سطح کیفی و کمی سینمای ایران کمک می کردند. این مرکز، فضایی برای تبادل اندیشه و تجربه میان اساتید و دانشجویان فراهم می آورد. هرچند نام دانشکده هنرهای زیبا به طور مستقیم به این مرکز خاص اشاره ندارد، اما فضای کلی باغ فردوس در دوره های مختلف میزبان نهادهای آموزشی و هنری متعددی بوده است که نشان دهنده اهمیت آن به عنوان یک بستر فرهنگی و آموزشی است. این پیوستگی تاریخی در کاربری آموزشی و هنری، باغ فردوس را به یکی از مراکز اصلی تربیت هنرمندان در ایران تبدیل کرده است.

سوالات متداول

باغ فردوس در چه دوره ای ساخته شد؟

باغ فردوس در دوران قاجار و به دستور محمدشاه قاجار در حوالی سال ۱۲۶۴ هجری قمری ساخته شد. توسعه و آبادانی آن نیز در همین دوره توسط حسینعلی خان و پسرش دوستعلی خان معیرالممالک ادامه یافت.

مالک اصلی باغ فردوس که بود؟

ساخت اولیه باغ فردوس به دستور محمدشاه قاجار آغاز شد، اما حسینعلی خان معیرالممالک باغی را بنا نهاد که به باغ فردوس شهرت یافت. پس از او، پسرش دوستعلی خان نظام الدوله عمارت رشک بهشت را در آن ساخت.

عمارت باغ فردوس چه کاربردی دارد؟

عمارت باغ فردوس در ابتدا کاخ ییلاقی و شکارگاه بود. سپس به دبیرستان شاپور تجریش، مرکز فرهنگی و هنری، مرکز آموزش فیلمسازی، و در نهایت از سال ۱۳۸۱ به موزه سینمای ایران تبدیل شد.

باغ فردوس در حال حاضر چه کاربری دارد؟

باغ فردوس در حال حاضر میزبان موزه سینمای ایران است. این مجموعه به عنوان یک مرکز فرهنگی، هنری و جاذبه گردشگری مهم در تهران فعالیت می کند و میزبان رویدادهای مختلف سینمایی و فرهنگی است.

چرا باغ فردوس به باغ سینما معروف است؟

باغ فردوس به دلیل تبدیل شدن به مرکز آموزش فیلمسازی در دهه ۶۰ و سپس تاسیس موزه سینمای ایران در سال ۱۳۸۱، به باغ سینما شهرت یافت و به قطب اصلی سینمای کشور تبدیل شده است.