فرق دادگاه و دادسرا و دادگستری

در نظام حقوقی ایران، تمایز میان دادگاه، دادسرا و دادگستری از مفاهیم بنیادین و ضروری است که درک صحیح آن ها برای هر شهروندی که با مسائل قضایی سروکار دارد، حیاتی است. دادگستری به عنوان نهاد جامع قضایی، شامل تمامی مراجع قضایی از جمله دادسرا و دادگاه است. دادسرا مسئول کشف جرم، تحقیقات مقدماتی و تعقیب متهم بوده و عمدتاً در امور کیفری فعالیت دارد و تصمیمات آن در قالب «قرار» صادر می شود. در مقابل، دادگاه مرجع اصلی قضاوت و صدور «حکم» نهایی است که هم به دعاوی حقوقی و هم به پرونده های کیفری پس از اتمام تحقیقات دادسرا رسیدگی می کند. فهم این تمایزات نه تنها به کاهش سردرگمی کمک می کند، بلکه مراجعه صحیح به مرجع قضایی را تضمین کرده و در نهایت، به صرفه جویی در زمان و پیگیری مؤثرتر حقوق اشخاص منجر می شود. در این مقاله، به تشریح دقیق وظایف و ساختار هر یک از این نهادها و سپس مقایسه کاربردی آن ها خواهیم پرداخت.

دادگستری چیست؟: چتر اصلی سیستم عدالت

دادگستری در معنای کلی، به تمامی مجموعه سازمان ها، نهادها و مراجعی اطلاق می شود که در چارچوب قوه قضائیه جمهوری اسلامی ایران، مسئولیت اجرای عدالت، رسیدگی به دعاوی، احقاق حق و حفظ حقوق عمومی را بر عهده دارند. این مجموعه، ستون فقرات نظام قضایی کشور محسوب می شود و رسالت اصلی آن، تحقق عدالت بر اساس قوانین و مقررات جاری است.

جایگاه دادگستری در ساختار حکومتی

قوه قضائیه یکی از سه قوه اصلی و مستقل حاکمیت در جمهوری اسلامی ایران است که وظیفه اصلی آن رسیدگی و صدور حکم در مورد تظلمات، تعدیات، شکایات، حل و فصل دعاوی و رفع خصومات است. دادگستری در واقع تجلی سازمانی این قوه در سراسر کشور است که خدمات قضایی و حقوقی را به مردم ارائه می دهد. این نهاد با استقرار در هر استان، شهرستان و حوزه قضایی، دسترسی عمومی به فرآیندهای دادرسی را میسر می سازد.

هدف و ماموریت اصلی دادگستری

ماموریت های اصلی دادگستری را می توان در چند بخش کلیدی خلاصه کرد:

• اجرای قوانین: تضمین حاکمیت قانون و اجرای دقیق مقررات مصوب.
• احقاق حق: رسیدگی به اختلافات و صدور آرای قضایی به منظور بازگرداندن حقوق از دست رفته و جبران خسارات.
• پیشگیری از جرم: از طریق اجرای بازدارنده مجازات ها و تبیین عواقب قانونی اقدامات مجرمانه.
• حفظ حقوق عمومی: دفاع از منافع جامعه و تعقیب جرائمی که نظم عمومی را مختل می کنند.

اجزای تشکیل دهنده دادگستری

بسیار مهم است که بدانیم دادگستری تنها یک نام برای یک ساختمان نیست، بلکه یک مجموعه بزرگ و پیچیده است که بخش های مختلفی را در بر می گیرد. دادگستری شامل دادسراها و دادگاه ها در سطوح مختلف (بدوی، تجدیدنظر، دیوان عالی کشور) می شود که هر کدام وظایف و صلاحیت های خاص خود را دارند. بنابراین، هر زمان که از دادگستری صحبت می شود، منظور تمامی این اجزا و هماهنگی آن ها در راستای یک هدف واحد است.

دادگستری همچون یک نهاد فراگیر، تمامی مراحل رسیدگی قضایی، از کشف و تحقیق مقدماتی جرم تا قضاوت و اجرای حکم نهایی را در بر می گیرد و دادسرا و دادگاه اجزای لاینفک این سیستم گسترده هستند.

دادسرا چیست و چه وظایفی دارد؟: نهاد کشف، تحقیق و تعقیب

دادسرا، نهادی حیاتی در ساختار قوه قضائیه است که مسئولیت اصلی آن در امور کیفری متمرکز است. این مرجع، اولین ایستگاه برای رسیدگی به جرائم پس از وقوع آن ها به شمار می رود. دادسرا قبل از ورود پرونده به مرحله قضاوتی دادگاه، وظایف کشف جرم، جمع آوری دلایل، انجام تحقیقات مقدماتی و تعقیب متهم را بر عهده دارد.

ارکان دادسرا

ساختار دادسرا از مقامات قضایی مختلفی تشکیل شده که هر یک نقش ویژه ای ایفا می کنند:

• دادستان: عالی ترین مقام دادسرا است. او به عنوان «مدعی العموم» و نماینده جامعه، وظیفه حفظ حقوق عمومی و پیگیری جرائمی که مخل نظم عمومی هستند را بر عهده دارد. دادستان بر تحقیقات بازپرسان و دادیاران نظارت کرده و در صورت تکمیل تحقیقات و احراز وقوع جرم، کیفرخواست صادر می کند.
• بازپرس: مسئول اصلی انجام تحقیقات مقدماتی است. بازپرس پس از اطلاع از وقوع جرم، اقدام به جمع آوری ادله، بازجویی از متهم و شهود، معاینه محل جرم و سایر اقدامات لازم برای کشف حقیقت می کند. او همچنین مسئول صدور قرارهای تأمین کیفری (مانند قرار کفالت یا وثیقه) برای متهم است.
• دادیار: به عنوان معاون و کمک کار دادستان و بازپرس عمل می کند. دادیاران می توانند برخی از وظایف تحقیقاتی یا نظارتی را به نیابت از دادستان یا بازپرس انجام دهند.

وظایف اصلی دادسرا

وظایف دادسرا بسیار گسترده و حساس است و مراحل اولیه رسیدگی به جرائم را شامل می شود:

1. کشف جرم: دادسرا از راه های مختلفی همچون شکایت شاکی خصوصی، گزارش ضابطین قضایی (مانند نیروی انتظامی و آگاهی)، یا حتی اطلاع مستقیم دادستان از وقوع جرم، اقدام به کشف جرائم می کند. این مرحله شامل شناسایی اولیه وقوع جرم و آغاز فرآیند تحقیقات است.
2. تحقیقات مقدماتی: این مرحله شامل مجموعه ای از اقدامات برای جمع آوری اطلاعات و ادله لازم است. بازپرس یا دادیار با دستور دادستان، اقدام به بازجویی از متهم، استماع اظهارات شهود و مطلعین، معاینه محل جرم، جمع آوری مدارک و مستندات، و در صورت لزوم، استفاده از نظر کارشناسان (مانند پزشکی قانونی یا کارشناسان خط و امضا) می کند. هدف از این تحقیقات، احراز وقوع جرم و شناسایی مرتکب آن است.
3. تعقیب متهم: پس از احراز وقوع جرم و شناسایی متهم، دادسرا وظیفه دارد تا با رعایت حقوق قانونی متهم، وی را مورد تعقیب قضایی قرار دهد. این تعقیب به معنای پیگیری پرونده و ارجاع آن به مراجع ذی صلاح برای رسیدگی نهایی است.
4. صدور قرارها: دادسرا صلاحیت صدور انواع «قرار» قضایی را دارد. قرار، تصمیم قضایی است که برخلاف «حکم»، جنبه نهایی نداشته و معمولاً به صورت موقت یا در مراحل اولیه رسیدگی صادر می شود. نمونه هایی از قرارها عبارتند از:
   • قرار منع تعقیب: در صورتی که دلایل کافی برای انتساب جرم به متهم وجود نداشته باشد یا عمل ارتکابی جرم نباشد.
   • قرار موقوفی تعقیب: زمانی که تعقیب متهم به دلایل قانونی متوقف می شود (مثلاً فوت متهم، گذشت شاکی در جرائم قابل گذشت).
   • قرار جلب به دادرسی: در صورت احراز دلایل کافی بر مجرمیت متهم، پرونده برای رسیدگی و صدور حکم به دادگاه ارسال می شود.
   • قرار تأمین کیفری: مانند قرار وثیقه یا کفالت برای تضمین حضور متهم در مراحل دادرسی.

   اینجا تفاوت اساسی «قرار» با «حکم» مشخص می شود: قرارها توسط دادسرا و در مرحله تحقیقات مقدماتی صادر می شوند و جنبه نهایی ندارند، اما احکام توسط دادگاه و پس از رسیدگی ماهوی صادر شده و جنبه قطعی و لازم الاجرا دارند.

5. نظارت بر ضابطین قضایی: دادسرا بر فعالیت های ضابطین قضایی (مانند نیروی انتظامی، سازمان اطلاعات) در خصوص کشف جرائم و جمع آوری ادله نظارت دارد و دستورات لازم را به آن ها ابلاغ می کند.
6. اجرای برخی احکام کیفری: پس از صدور حکم قطعی توسط دادگاه، اجرای احکام کیفری (مانند حبس، جزای نقدی) نیز تحت نظارت دادسرا و واحد اجرای احکام آن انجام می شود.

صلاحیت دادسرا

صلاحیت دادسرا تقریباً به صورت انحصاری در امور کیفری (جرائم) است. به این معنی که دادسرا در رسیدگی به دعاوی حقوقی (مانند اختلافات مالی یا خانوادگی) دخالتی ندارد و این گونه پرونده ها مستقیماً در دادگاه های حقوقی مطرح می شوند.

مسیر یک پرونده کیفری در دادسرا

مسیر یک پرونده کیفری در دادسرا به طور خلاصه شامل مراحل زیر است:

1. شکایت/گزارش: وقوع جرم از طریق شکایت شاکی، گزارش ضابطین یا اطلاع دادستان.
2. تحقیقات مقدماتی: آغاز تحقیقات توسط بازپرس/دادیار تحت نظارت دادستان.
3. صدور قرار نهایی: بر اساس نتایج تحقیقات، یکی از قرارهای (منع تعقیب، موقوفی تعقیب، جلب به دادرسی) صادر می شود.
4. ارسال کیفرخواست به دادگاه: در صورت صدور قرار جلب به دادرسی، دادستان کیفرخواست را صادر کرده و پرونده را برای رسیدگی و صدور حکم به دادگاه کیفری ذی صلاح ارسال می کند.

دادگاه چیست و چه وظایفی دارد؟: مرجع قضاوت و صدور حکم

دادگاه، مرجعی است که پس از تکمیل تحقیقات مقدماتی در امور کیفری (که توسط دادسرا انجام شده) یا طرح مستقیم دعوا در امور حقوقی، به موضوع رسیدگی ماهوی کرده و با استماع دلایل و دفاعیات طرفین، حکم نهایی و قطعی را صادر می کند. نقش دادگاه، قضاوت بر اساس قانون و فصل خصومت است.

انواع دادگاه ها در ایران

نظام قضایی ایران شامل انواع مختلفی از دادگاه ها است که هر یک صلاحیت رسیدگی به دسته ای از دعاوی را دارند:

الف. دادگاه های عمومی

• دادگاه عمومی حقوقی: این دادگاه مسئول رسیدگی به تمامی دعاوی حقوقی است که در صلاحیت دادگاه های اختصاصی قرار نمی گیرد. موضوعات رسیدگی شامل دعاوی مالی، ملکی، قراردادی، ارث، وصیت، اجرای تعهدات و سایر اختلافات مدنی می شود. در این دادگاه ها، شاکی (خواهان) مستقیماً دادخواست خود را مطرح می کند و دادسرا نقشی در این مرحله ندارد.
• دادگاه عمومی کیفری (دادگاه کیفری یک و دادگاه کیفری دو): این دادگاه ها مسئول رسیدگی به جرائم کیفری پس از صدور کیفرخواست از سوی دادسرا هستند.
  • دادگاه کیفری یک: صلاحیت رسیدگی به جرائم مهم تر و سنگین تر را دارد، مانند جرائم موجب سلب حیات، حبس ابد، جرائم سیاسی و مطبوعاتی. این دادگاه با حضور سه قاضی (یک رئیس و دو مستشار) تشکیل می شود.
  • دادگاه کیفری دو: صلاحیت رسیدگی به سایر جرائم کیفری را دارد که در صلاحیت دادگاه کیفری یک یا سایر دادگاه های اختصاصی نیست. این دادگاه با حضور یک قاضی تشکیل می شود.

ب. دادگاه های اختصاصی

این دادگاه ها برای رسیدگی به انواع خاصی از جرائم یا دعاوی تشکیل شده اند:

• دادگاه انقلاب: به جرائم خاصی مانند جرائم امنیتی (داخلی و خارجی)، مواد مخدر، محاربه و افساد فی الارض، توهین به مقدسات و امام خمینی و مقام معظم رهبری رسیدگی می کند.
• دادگاه خانواده: به طور تخصصی به دعاوی مربوط به مسائل خانوادگی، از جمله طلاق، مهریه، نفقه، حضانت، سرپرستی اطفال و سایر امور مرتبط با خانواده رسیدگی می نماید.
• دادگاه اطفال و نوجوانان: مسئول رسیدگی به جرائم ارتکابی توسط افراد زیر ۱۸ سال است. رویکرد این دادگاه ها بر اساس اصلاح و تربیت نوجوانان بزهکار بنا شده است.
• دادگاه نظامی: به جرائم خاص نظامیان و نیروهای مسلح رسیدگی می کند.
• دادگاه ویژه روحانیت: برای رسیدگی به جرائم خاص روحانیون تشکیل شده است.

ج. دادگاه های تجدیدنظر استان

این دادگاه ها به اعتراضات (تجدیدنظرخواهی) نسبت به آرای صادره از دادگاه های بدوی (اولیه) رسیدگی می کنند. افراد در صورت عدم رضایت از حکم اولیه دادگاه، می توانند با ارائه دلایل و مستندات، درخواست تجدیدنظرخواهی کنند.

د. دیوان عالی کشور

عالی ترین مرجع قضایی در ایران است. وظیفه اصلی دیوان عالی کشور، نظارت بر حسن اجرای قوانین در دادگاه ها، ایجاد وحدت رویه قضایی (به معنای صدور آرای یکسان در موارد مشابه) و رسیدگی به فرجام خواهی از آرای دادگاه های تجدیدنظر در موارد خاص قانونی است. دیوان عالی کشور به ماهیت دعوا و اثبات جرم مجدداً رسیدگی نمی کند، بلکه صرفاً از منظر قانونی و شکلی، صحت آراء را بررسی می نماید.

وظایف اصلی دادگاه

وظایف اصلی دادگاه عبارتند از:

• رسیدگی ماهوی به دعاوی: بررسی دقیق و عمیق موضوع دعوا، استماع اظهارات طرفین، بررسی ادله و مستندات.
• قضاوت و صدور حکم: پس از رسیدگی کامل، دادگاه بر اساس قوانین، رای نهایی را صادر می کند. این حکم می تواند شامل تعیین مجازات برای جرائم کیفری، الزام به پرداخت غرامت، تعیین تکلیف حقوقی اموال و اشخاص و… باشد.
• فصل خصومت و حل اختلافات: دادگاه با صدور حکم، به اختلافات حقوقی و کیفری پایان می دهد و زمینه را برای برقراری نظم و عدالت فراهم می کند.

صلاحیت دادگاه

برخلاف دادسرا که عمدتاً در امور کیفری فعالیت دارد، دادگاه صلاحیت رسیدگی به هر دو حوزه حقوقی و کیفری را داراست.

مسیر یک پرونده در دادگاه

مراحل کلی رسیدگی به یک پرونده در دادگاه به شرح زیر است:

1. ورود پرونده:
   • در امور کیفری: پس از صدور کیفرخواست از دادسرا.
   • در امور حقوقی: با طرح مستقیم دعوا توسط خواهان (شاکی حقوقی).
2. تشکیل جلسه رسیدگی: تعیین وقت رسیدگی، ابلاغ به طرفین، استماع اظهارات و دلایل.
3. صدور حکم: پس از بررسی جامع، قاضی حکم نهایی را صادر می کند. این حکم ممکن است قابل تجدیدنظر یا فرجام خواهی باشد.

تفاوت های کلیدی: دادگاه، دادسرا و دادگستری (مقایسه جامع و کاربردی)

برای درک کامل ساختار قضایی، لازم است تا تفاوت های اساسی و نقش های مجزا اما مرتبط دادگاه، دادسرا و دادگستری را به صورت جامع مورد بررسی قرار دهیم. جدول زیر، مقایسه ای شفاف و کاربردی از این سه نهاد ارائه می دهد:

معیار مقایسه	دادگستری	دادسرا	دادگاه
نقش کلی	نهاد جامع قضایی و چتر اصلی سیستم عدالت	نهاد کشف، تحقیق و تعقیب (مقدماتی)	نهاد قضاوت، رسیدگی ماهوی و صدور رأی
صلاحیت	کلی و نظارتی بر کل سیستم قضایی	تقریباً منحصراً در امور کیفری (مقدماتی)	هم در امور حقوقی و هم در امور کیفری (رسیدگی نهایی)
مسئول اصلی	رئیس قوه قضائیه (در سطح کلان)	دادستان	قاضی (رئیس شعبه)
خروجی اصلی	ارائه خدمات قضایی و اجرای عدالت	قرار (مانند منع تعقیب، جلب به دادرسی)	حکم (بدوی، تجدیدنظر، قطعی)
مرحله رسیدگی	کل فرآیند قضایی	مرحله مقدماتی (پیش از دادرسی)	مرحله رسیدگی و قضاوت نهایی
امکان صدور حکم نهایی	خیر (بلکه شامل مراجع صادرکننده حکم است)	خیر (صرفاً قرار صادر می کند)	بله (پس از رسیدگی، حکم صادر می کند)
مثال وظیفه	مدیریت و سازماندهی کل سیستم قضایی کشور	تحقیق درباره سرقت یک خودرو و جمع آوری ادله	صدور حکم مجازات برای سارق پس از اثبات جرم

توضیح تفاوت ها در قالب متن

برای تبیین روشن تر تفاوت ها، لازم است به نکات زیر توجه شود:

• رابطه چتر و اجزا: دادگستری را می توان به مثابه یک ساختمان بزرگ یا یک سازمان کلی در نظر گرفت که وظیفه ارائه خدمات قضایی در یک حوزه جغرافیایی (شهر یا استان) را بر عهده دارد. در این ساختمان بزرگ، دادسرا و دادگاه به منزله طبقات، بخش ها یا ادارات تخصصی هستند که هر یک وظایف خاص خود را دنبال می کنند.
• تفاوت در وظایف اصلی: عمده ترین تمایز در وظایف محوله است. دادسرا بازوی تحقیقاتی و تعقیب کننده قوه قضائیه است؛ کار آن کشف حقیقت، جمع آوری مدارک و شناسایی متهم است. در مقابل، دادگاه مرجع قضاوت کننده است؛ وظیفه آن رسیدگی به ماهیت دعوا و صدور رای نهایی بر اساس مدارک موجود و قوانین است.
• نوع تصمیمات: تصمیمات دادسرا در قالب «قرار» صادر می شوند که معمولاً موقت بوده و برای ادامه یا توقف تحقیقات یا ارجاع پرونده به دادگاه است. اما تصمیمات دادگاه «حکم» نامیده می شوند که جنبه نهایی و فصل الخصومه داشته و تکلیف نهایی پرونده را مشخص می کنند.
• مراحل رسیدگی: دادسرا مسئول مرحله «پیش دادرسی» یا «تحقیقات مقدماتی» است؛ یعنی آنچه قبل از رسیدگی اصلی در دادگاه صورت می گیرد. اما دادگاه مسئول «مرحله دادرسی» و «قضاوت» است؛ یعنی جایی که به ماهیت موضوع رسیدگی شده و حکم صادر می شود.
• حوزه اختیارات: دادسرا تقریباً منحصراً در امور کیفری (جرائم) نقش فعال و آغازگر دارد و در امور حقوقی (مانند اختلافات ملکی یا خانوادگی) دخالتی نمی کند. اما دادگاه هم به امور کیفری (پس از کیفرخواست دادسرا) و هم به امور حقوقی (مستقیماً با طرح دعوا) رسیدگی می کند.
• نحوه ورود به پرونده: در جرائم، دادسرا با دریافت شکایت یا گزارش ضابطین، آغازگر فرآیند رسیدگی است. دادگاه در امور کیفری، پس از صدور کیفرخواست از دادسرا به پرونده ورود می کند و در امور حقوقی، با طرح مستقیم دعوا توسط خواهان، آغاز به کار می کند.

یک پرونده از ابتدا تا انتها: نقش هر یک در عمل (سناریوهای عملی)

برای ملموس تر شدن نقش هر یک از نهادهای دادگستری، دادسرا و دادگاه، دو سناریوی عملی را بررسی می کنیم:

سناریو 1: پرونده کیفری (مثلاً سرقت)

فرض کنید شخصی قربانی سرقت از منزل شده است و می خواهد سارق را تحت تعقیب قرار دهد:

1. گزارش اولیه (ضابطین/شاکی): شاکی ابتدا به نیروی انتظامی (به عنوان ضابط قضایی) مراجعه کرده و گزارش سرقت را ارائه می دهد. نیروی انتظامی پس از تحقیقات اولیه، پرونده را به دادسرا ارسال می کند. شاکی نیز می تواند مستقیماً با تنظیم شکواییه به دادسرا مراجعه کند.
2. تحقیقات مقدماتی در دادسرا: پرونده به یکی از شعب بازپرسی یا دادیاری دادسرا ارجاع می شود. بازپرس/دادیار تحت نظارت دادستان، اقدام به انجام تحقیقات مقدماتی می کند. این اقدامات شامل بازجویی از شاکی و شهود احتمالی، دستور بررسی دوربین های مداربسته، جمع آوری ادله، و در صورت شناسایی متهم، احضار یا جلب او و انجام بازجویی های لازم است.
3. صدور قرار نهایی توسط دادسرا: پس از تکمیل تحقیقات، اگر دلایل کافی برای انتساب جرم به متهم وجود نداشته باشد، قرار منع تعقیب صادر می شود. اما اگر دلایل کافی بر مجرمیت متهم باشد، بازپرس قرار جلب به دادرسی صادر کرده و پرونده را به همراه نظریه خود به دادستان ارسال می کند. دادستان با بررسی پرونده، در صورت موافقت با قرار بازپرس، کیفرخواست را صادر کرده و پرونده را به دادگاه کیفری ذی صلاح ارسال می کند.
4. رسیدگی و صدور حکم در دادگاه: پرونده سرقت به دادگاه کیفری (معمولاً دادگاه کیفری دو) ارجاع می شود. قاضی دادگاه وقت رسیدگی تعیین کرده و به طرفین (شاکی و متهم) ابلاغ می کند. در جلسه دادگاه، اظهارات شاکی، دفاعیات متهم و دلایل و مستندات بررسی می شود. پس از پایان دادرسی و احراز مجرمیت، قاضی حکم نهایی را صادر می کند که شامل تعیین مجازات برای سارق (مانند حبس، جزای نقدی) و در صورت مطالبه شاکی، حکم به رد مال مسروقه یا جبران خسارت است.
5. اجرای حکم: پس از قطعیت حکم دادگاه (پس از طی مراحل تجدیدنظرخواهی در صورت وجود)، پرونده جهت اجرای حکم به واحد اجرای احکام دادسرا بازگردانده می شود تا مفاد حکم قضایی به مرحله اجرا درآید.

سناریو 2: پرونده حقوقی (مثلاً مطالبه وجه)

فرض کنید شخصی مبلغی را به دیگری قرض داده اما بدهکار از پرداخت آن امتناع می کند:

1. طرح مستقیم دعوا در دادگاه: در این سناریو، طلبکار (خواهان) نیازی به مراجعه به دادسرا ندارد، زیرا موضوع پرونده کیفری نیست. او مستقیماً با تنظیم یک دادخواست حقوقی (و پیوست کردن مدارکی مانند رسید، سفته یا قرارداد)، به دادگاه عمومی حقوقی مراجعه می کند.
2. رسیدگی در دادگاه: دادخواست ثبت شده به یکی از شعب دادگاه عمومی حقوقی ارجاع می شود. قاضی دادگاه وقت رسیدگی تعیین کرده و به طرفین (خواهان و خوانده) ابلاغ می کند. در جلسه دادگاه، خواهان دلایل خود را برای مطالبه وجه ارائه می کند و خوانده نیز دفاعیات خود را مطرح می نماید. دادگاه با بررسی مستندات و اظهارات طرفین، به ماهیت دعوا رسیدگی می کند.
3. صدور حکم توسط دادگاه: پس از اتمام دادرسی، قاضی حکم نهایی را صادر می کند. در صورت احراز حقانیت خواهان، حکم بر محکومیت خوانده به پرداخت وجه مورد مطالبه صادر می شود. این حکم نیز پس از قطعیت، قابل اجرا خواهد بود.
4. اجرای حکم: اجرای حکم صادره نیز از طریق واحد اجرای احکام دادگاه انجام می شود و دادسرا در هیچ یک از مراحل این پرونده حقوقی نقشی ایفا نمی کند.

این سناریوها نشان می دهند که دادگستری به عنوان ساختار کلان، شامل هر دو نهاد دادسرا و دادگاه است که در پرونده های کیفری به صورت متوالی و مکمل یکدیگر عمل می کنند، اما در پرونده های حقوقی، دادگاه مستقیماً و بدون دخالت دادسرا، عهده دار رسیدگی است.

سوالات متداول

آیا برای هر مشکلی ابتدا باید به دادسرا مراجعه کرد؟

خیر، مراجعه اولیه به دادسرا فقط در امور کیفری و برای طرح شکایت در خصوص وقوع جرم ضروری است. در دعاوی حقوقی (مانند اختلافات ملکی، خانوادگی، مالی و قراردادی) نیازی به مراجعه به دادسرا نیست و باید مستقیماً با تقدیم دادخواست به دادگاه عمومی حقوقی یا دادگاه های تخصصی (مانند دادگاه خانواده) مراجعه کرد.

دادستان دقیقاً چه تفاوتی با قاضی دادگاه دارد؟

دادستان عالی ترین مقام در دادسرا است و وظیفه اصلی او کشف جرم، تعقیب متهم، انجام تحقیقات مقدماتی و حفظ حقوق عمومی (مدعی العموم) است. او صادرکننده «قرار» و «کیفرخواست» است. اما قاضی دادگاه، در دادگاه حضور دارد و پس از پایان تحقیقات دادسرا (در امور کیفری) یا طرح مستقیم دعوا (در امور حقوقی)، به ماهیت پرونده رسیدگی کرده و «حکم» نهایی و قطعی را صادر می کند. نقش دادستان تعقیب و تحقیق است، در حالی که نقش قاضی قضاوت و صدور رای است.

نقش وکیل دادگستری در مراحل دادسرا و دادگاه چیست؟

وکیل دادگستری در هر دو مرحله دادسرا و دادگاه نقش اساسی و حیاتی دارد. در مرحله دادسرا، وکیل به دفاع از حقوق موکل خود (شاکی یا متهم)، نظارت بر روند تحقیقات، ارائه دلایل، اعتراض به قرارهای صادره و مشاوره حقوقی می پردازد. در مرحله دادگاه، وکیل به نمایندگی از موکل، در جلسات دادرسی شرکت کرده، دفاعیات را ارائه می دهد، از حقوق موکل خود دفاع می کند و در مراحل تجدیدنظرخواهی و فرجام خواهی نیز موکل را همراهی می کند. حضور وکیل می تواند به رعایت عدالت و احقاق حقوق افراد کمک شایانی کند.

آیا می توانیم حکم دادگاه را در دادسرا اعتراض کنیم؟

خیر، حکم قطعی دادگاه را نمی توان در دادسرا اعتراض کرد. دادسرا مرجع صدور حکم نیست و وظیفه رسیدگی به اعتراضات نسبت به احکام دادگاه ها را ندارد. اعتراض به احکام دادگاه ها (تجدیدنظرخواهی یا فرجام خواهی) باید در مراجع بالاتر قضایی مانند دادگاه تجدیدنظر استان یا دیوان عالی کشور، طبق مهلت ها و شرایط قانونی مطرح شود.

قرار و حکم چه تفاوتی در زندگی ما ایجاد می کنند؟

«قرار» یک تصمیم قضایی موقت یا مربوط به مراحل اولیه رسیدگی است که توسط دادسرا صادر می شود و ممکن است وضعیت حقوقی شما را به طور قطعی مشخص نکند (مانند قرار بازداشت موقت یا قرار جلب به دادرسی). اما «حکم» تصمیم نهایی دادگاه است که تکلیف قطعی پرونده را روشن می کند و پس از قطعیت، لازم الاجرا می شود. حکم دادگاه (چه به نفع شما باشد چه به ضرر شما) تأثیر مستقیم و دائمی بر وضعیت حقوقی، مالی یا آزادی شما خواهد داشت و ممکن است مجازات، جبران خسارت یا تغییر در وضعیت حقوقی را به دنبال داشته باشد.

دیوان عالی کشور چه ارتباطی با دادگاه و دادسرا دارد؟

دیوان عالی کشور عالی ترین مرجع قضایی است و در رأس سلسله مراتب قضایی قرار دارد. این نهاد مستقیماً به پرونده ها رسیدگی ماهوی نمی کند، بلکه وظیفه اصلی آن نظارت بر حسن اجرای قوانین در دادگاه ها و ایجاد وحدت رویه قضایی است. دیوان عالی کشور به عنوان مرجع فرجام خواهی، آرای صادره از دادگاه های تجدیدنظر را صرفاً از لحاظ قانونی و شکلی بررسی می کند و می تواند این آرا را تأیید یا نقض کند و به شعبه هم عرض ارجاع دهد. بنابراین، دیوان عالی کشور نه بخشی از دادسرا است و نه یک دادگاه بدوی یا تجدیدنظر، بلکه نهادی نظارتی و عالی است که بر عملکرد کل سیستم قضایی (شامل دادسراها و دادگاه ها) نظارت دارد.

نتیجه گیری

درک تمایز میان دادگستری، دادسرا و دادگاه نه تنها برای متخصصان حقوق، بلکه برای عموم مردم نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. دادگستری به عنوان پیکره واحد و جامع نظام قضایی، شامل تمامی ارکان و مراجع قضایی کشور است. دادسرا، با وظایف کشف جرم، تحقیقات مقدماتی و تعقیب متهم، در مرحله پیش دادرسی و عمدتاً در امور کیفری نقش ایفا می کند و تصمیمات آن در قالب «قرار» صادر می شود. در مقابل، دادگاه مرجع اصلی قضاوت و رسیدگی ماهوی است که هم به دعاوی حقوقی و هم به پرونده های کیفری (پس از ارجاع از دادسرا) رسیدگی کرده و «حکم» نهایی را صادر می کند. این تفاوت ها در صلاحیت، وظایف، نوع تصمیمات و مراحل رسیدگی، هر یک از این نهادها را از دیگری متمایز می سازد و شناخت آن ها به شهروندان کمک می کند تا در مواجهه با مسائل حقوقی و کیفری، مسیر صحیح را شناسایی کرده و به مرجع قانونی مناسب مراجعه نمایند. در نهایت، توصیه می شود در صورت مواجهه با مسائل پیچیده قضایی، حتماً با یک وکیل یا مشاور حقوقی متخصص مشورت نمایید تا از حقوق خود به بهترین نحو دفاع کنید.