جلال الدین همایی و فروشنده دوره گرد

«این خانما دانشجو هستند مثلاً. می بینی که، دانشجو باید سرش توی کتاب و درس باشه نه روبه روی ویترین طلافروشی و کفش فروشی و لوازم آرایش. ایناست که من با شما دانشجوها میونه خوبی ندارم در کل. باورت می شه این خانم ها در طول این چند سالی که می یان از این جا رد می شن، حتی یه بار هم از من کتاب نخریده اند.»

محمد حسینی باغسنگانی پژوهشگر در سلسله نوشتارهایی که به چهره های ادبی پرداخته، یادداشتی را با عنوان «بوی جلال الدین می دهد این پالتو» در اختیار زندگی نیوز قرار داده است.

 در متن این یادداشت می خوانیم: «التفهیم لاوایل صناعه التنجیمِ» ابوریحان بیرونی، به تصحیح استاد را از یک فروشنده دوره گرد خریدم آخرش. رفته بودم پیچ شمیران و دنبال کتاب دیگری بودم از او به نام «تفسیر مثنوی مولوی». شانس با من بود. فروشنده وقتی اشتیاق من را نسبت به این کتاب ها دید گفت: «نویسنده این کتاب دوست صمیمی من است.» یک نگاهی به سر و پای فروشنده دوره گرد کردم با خودم گفتم این آقا هم ما را گیر آورده. پالتو زیبایی بر تن داشت و مشخص بود که تازه خریده است فروشنده دوره گرد.

به چهره اش اما که نگاه می کنی اصلا این پالتو گران قیمت در بدن این آدم فریاد می زند. فروشنده گفت: «می بینم که «التفهیم» رو هم خریده اید. ما که چیزی سر درنیاوردیم از این کتاب، ان شاءالله که شما سر دربیاوردید. این آقایی که ذکر خیرش رو گفتم مصحح این کتاب شریف هم هست… بله. بنده حاضرم با شما شرط ببندم که اگر خود ابوریحان بیرونی الان زنده بود، یک تشویقی درست و حسابی به این آقا می داد.» و فروشنده دوره گرد بلند بلند می خندد. همین طور که سرم لابه لای نسخه تفسیر مثنوی است، مرد دوره گرد می گوید: «داستان ذات الصور یا دژ هوش ربا»… بله … این کتاب رو دانشگاه تهران چاپ کرده. هاهاها….بله. می دانید که آخرین داستان از مثنوی معنوی است. خواندید خودتان لابد. ﺣﮑﺎﯾﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ که ﺳﻪ تا ﭘﺴﺮ مدعی دارد؛ وﻗﺘﯽ ﭘﺴﺮان قصد شکار و ﺳﯿﺎﺣﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ، ﭘﺎدﺷﺎه به بچه هایش هشدار می دهد که اصلاً به ﻗﻠﻌﮥ ﻫﻮش رﺑﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺸﻮﻧﺪ … دیریرینگ … بله و بلند بلند می خندد. به چهره فروشنده دوره گرد که نگاه می کنم، چیز دیگری می بینم. یک انسان نو. با خودم می گویم: «در این که یک تخته اش کم است شکی نیست. با این خنده هایش. اما این حرف ها که می زند خلاف آن خنده هاست.» می گویم: «خوب بعدش چه می شود؟»

فروشنده دوره گرد دماغش را هورتی تا آخر بالا می کشد و ژست حکیمانه ای به خودش می گیرد و دستش را بلند می کند و می گوید: «هیچی بابا این بچه ها احمق تر از این حرف ها هستن. حرف باباهه رو گوش نمی کنن بی شعورا دهنشان سرویس می شود.» پوزخندی می زنم و می پرسم: «یعنی چی دهنشان سرویس می شود؟» فروشنده می گوید: «هیچی این احمق های بی شعور می رن اونجا، بعد حرف باباشونو گوش نمی دن، حالا باباهه که نمی دونم شاه کدوم گوری بوده به این بی شعورا گفته که به همین دژه که هوش رباست نرین ها… بعد این احمقا فک می کنن خب حتماً یه چیزی بوده که باباشون گفته نرین ها … بعد اینام از لج باباهه می رن و اونجا و بعد …هیچی دیگه زرتوشون قمصور می شه.»  این بار من قاه قاه می خندم که مرد فروشنده می گوید: «هرهر رو آب بخندی، مگه من چیز خنده داری عرض کردم به شما که شما می خندی؟ پول منو بده برو پی کارت.»
من اما دلم می خواهد ادامه این داستان را از زبانش بشنوم. می پرسم. «خوب بعدش چی می شود؟» فروشنده کتابی را برمی دارد و زیر پلاستیک چرخ دستی اش می گذارد و همین طور که مشغول مرتب کردن یک دسته کتاب است، ادامه می دهد: «هیچی دیگه اینا می رن تو این قلعه، یکهویی چشمشون می خوره به نمی دونم یه دختر ژاپنی یا نمی دونم چینی، چش بادومی بوده هر چی بوده.» فروشنده دسته سنگین کتابی را از زیر چرخ دستی بالا می آورد که می گویم: «خوب بعدش چی می شه؟» مرد فروشنده دست از کار می کشد و به آن طرف خیابان نگاهی می کند و برای یکی از مغازه دارها دست تکان می دهد و می گوید: «اون زمونا گویا این دخترای چش بادومی خاطرخواه زیاد داشتند. بعد … هیچی دیگه این سه تا پسر، یک دل نه صد دل عاشق این دختره می شن و بعد … ماجرا شروع می شود.» فروشنده که از جا بلند می شود، می گویم: «خب بعدش چه اتفاقی می افتد؟» که فروشنده ناراحت می شود و همان طور که بسته سنگین کتاب ها را دو دوستی روی چرخ دستی می گذارد می گوید: «ای بابا، بعدش چی بعدش چی … خب برو خودت بخون، واقعا که … شعور نداری مگه؟ … »
این حرفش حسابی به من برمی خورد که مرد فروشنده به چشم های من زل زده می گوید: «شما دانشجوها در کل خیلی بی شعورین، من از دانشجو جماعت سوسول مثل شماها متنفرم… ها ها ها… به انگلیسی می گم بهتر بفهمی… آی .. هیت … یو …داداش» من واقعا گیج شده ام و چشم از چشم مرد فروشنده بر نمی دارم که مرد تمام قد می ایستد و ادای یکی از بازیگران فیلم قیصر را در می آورد:
«حالا ما به همه گفتیم زدیم، شمام بگین زده، آره، خوبیت نداره. واردی که! … »
و باز بلند بلند می خندد. من که باورم شده فروشنده دوره گرد، مشکل عقلی ای چیزی دارد دختر واکسی دوره گردی دستش را جلو چشم های من تکان می دهد و آهسته می گوید: این یک تخته اش کمه … . کتاب «تفسیر مثنوی مولوی» را می بندم و می گویم: «آقا دم شما گرم. چقدر بدم به خاطر این کتاب؟» فروشنده نگاهی به من می کند و نگاهی به کتاب می گوید: «یه سوال از شما می کنم، اگه درست جواب دادی، برو، کتاب رو هم ببر مجانی، مال خودت، گور پدر مال دنیا … » من که هاج و واج به مرد فروشنده نگاه می کنم غبغبی به گلو می اندازم و می گویم:
«اگه این جوریه… پس بپرسید من در خدمت شما هستم»
مرد فروشنده اخم هایش را چپ و راست می کند و چینی به پیشانی می اندازد و متفکرانه می پرسد: «شما دانشجویید واقعا؟ البته این سوال نیست ها، فک نکن می تونی منو خر کنی» لبخندزنان می گویم: «البته که دانشجو هستم. نویسنده این کتاب هم استاد ما هستند در دانشکده» ناگهان مرد فروشنده مشتی به شانه ام می زند که یک قدم عقب می روم بعد دستش را می اندازد به شانه ام و از سردوش پالتویم می گیرد و به طرف خودش می کشاند، توی چشمم زل می زند که بدجور شوکه شده ام، از این برخورد ناگهانی، می گوید:
«خب … پس شما یکی از دانشجوهای ایشون هستید… به به … گیرت آوردم.»
من که تقریباً از شانه آویزان شده ام به مرد فروشنده نگاهی ملتمسانه می کنم که رهایم کند اما ادامه می دهد. «این قدر خون به دل این پیرمرد نکنید. درس بخوانید» من هنوز یک پایم در هواست و هنوز شانه ام در دست مرد فروشنده. نمی دانم بخندم با گریه کنم. فروشنده آهی می کشد و می گوید: «این همه کتاب رو برای شما کره خرا نوشته این بدبخت. شما کدوم یک از این کتابا رو خوندید خب؟ من هر وقت که می بینمشان هی شکایت شما احمقا رو پیش من می کنه.»
از شانه طوری رهایم می کند که نزدیک است بیفتم داخل جوی آب کنار خیابان نبش پیچ شمیران، خشمگینم اما از این حرف هایش نمی توان گذشت. با ترس و لرز می پرسم. «یعنی شما با هر خریداری همین جوری برخورد می کنید؟ من که عرض کردم دانشجوی ایشان هستم و الان هم آمدم چند تا از کتاباشونو که همیشه دوست داشتم بخونم از شما تهیه کنم.» مرد فروشنده بدون توجه به من خودش را راست و ریست می کند و پالتویش را می تکاند. لبه پالتویش را بو می کشد و می گوید: «به به، چه بوی خوبی. بوی جلال الدین می دهد این پالتو».
با شنیدن اسم کوچک استادم شاخک هایم تکان می خورد. می پرسم: «یعنی چی؟ بوی جلال الدین می دهد. این پالتو؟» ناگهان رنگ چهره مرد به سرخی می زند و بغض می کند و دو قطره اشک از لابه لای مژگان مرد فروشنده بر روی گونه های خاک خورده و نشسته اش جاری می شود.
از این صحنه متاثر شدم. دستم را بر شانه مرد فروشنده گذاشتم، مرد فروشنده دست راستش را روی شانه ام گذاشت و مثل هنرپیشه نقش هملت، تکانی به خودش داد و با صدایی خش دار و رسا و اجرایی دیدنی گفت:
«مردن، آسودن، و باز هم آسودن… و شاید در احلام خویش فرو رفتن … آه، مشکل همین جاست.» مرد فروشنده دستش را از روی شانه من برداشت و ادامه داد: «… آن زمان که این قفس خالی و فانی را به دور افکنیم، در آن خواب مرگ، شاید رویاهای ناگواری ببینیم. ترس از همین رویاهای زودگذر است که ما را به تحمل و تامل وامی دارد و این ملاحظات است که عمر مصیبت و نگون بختی را چنین طولانی می سازد.»

من در طول این اجرای دیدنی ذوق زده شده بودم و به مرد فروشنده خیره نگاه می کردم که فروشنده رو به من و دقیقاً در ادامه همان نقش لورنس اولیویه مشهور گفت: «دو تومن بده ای دانشجوی بدبخت، خدا به شما شعور بیشتری عطا فرماید.» من فوراً دست به جیب بردم و دو تومان به مرد فروشنده دادم. مرد فروشنده سکه را بوسید و در جیبش گذاشت.
موقع خداحافظی بود اما من مشتاق ماندن و تماشای بیشتر این مرد شده بودم که نایلون پلاستیکی کتاب های روی چرخ دستی اش را جابه جا کرد و دفتری قطور و جلدچرمی را بیرون کشید. یکی از دستکش های کثیف و سوراخ سوراخش را درآورد و صفحه ای را نیمه سفید جلو من باز کرد. بالای صفحه دستخط زیبایی چشمانم را از حدقه در آورد.
«آن را که به لوح دل، نقشی ز محبت نیست، آن صورت دیوار است، باور تو کنی یا نه؟» قلمی شد برای دل و درون وارسته خسروی عزیز دلم …  جلال الدین همایی  …
حالا وقت رفتن بود و مرد فروشنده که حالا نامش را هم می دانستم سرش را برده بود زیر اشکاف چرخ دستی اش و داشت دنبال چیزی می گشت. پاهایش را این ور و آن ور می کرد و هن هن صدا می داد. گفتم «آقای خسروی عزیز، خیلی ممنون به خاطر کتاب، خدا حافظ شما» دیدم جوابی نداد و من راه افتادم که بروم. دو قدم برنداشته بودم که جلویم سبز شد. «ببخشید، شما فامیلی منو از کجا می دونید؟» گفتم: «خب از روی دستخط استاد همایی دیگه» دستی به سر و رویش می کشد و می گوید: «عجب مگه به شما نشون دادم. اون جزو اسرار منه» می گویم: «بله همین چند دقیقه پیش … آن را که به لوح دل … »
مرد فروشنده سرش را می خاراند و من من می کند. «خوب پس حتماً بنده در شما، چیزی دیده ام که یکی از اسرار زندگی خودم را به شما نشون دادم. خب حالا بیا یه چیز دیگه هم به شما نشون بدم. حالا که این طور شده» مشتاقانه استقبال کردم و مرد فروشنده به چند قدم عقب رفت و گفت: «تشریف بیارید» به دنبال مرد فروشنده رفتم دو سه مغازه آن طرفتر وارد خانه ای شد و من هم به دنبالش. دیدم مرد فروشنده زیر پله های خانه دنبال چیزی می گردد. من را صدا کرد که نزدیک تر بروم. خودم را به مرد رساندم. بلند شد، ایستاد و روکش برزنتی را محکم به کناری زد. گفت : «دیریرینگ»
گفتم: «خوب چی دیریرینگ …» فروشنده گفت: «د نشد دیگه قرار بود باشعور باشی.» یک نگاهی کردم دیدم زیر پله ها پر از کتاب است. ده جلد، ده جلد با ریسمان بسته شده و شروع کردم به خواندن عناوین کتاب ها. بسته ها را بلند می کردم و از روی جلد می خواندم. تمام آثار استاد ما جلال الدین همایی «تاریخ ادبیات ایران، جلد اول 1308، و این هم جلد دوم 1309 | غزالی نامه (شرح حال امام محمد غزالی) 1315 | تصحیح کتاب نصیحه الملوک امام محمد غزالی، 1315-17 | تصحیح مثنوی ولدنامه با مقدمهٔ مفصل، 1315 | تصحیح کتاب التفهیم ابوریحان بیرونی 1316 | تصحیح کتاب مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه اثر عزالدین محمود کاشانی 1325 | تصحیح معیارالعقول منسوب به شیخ الرییس ابوعلی سینا درفن جراثقال 1331 | مقدمه بر اخلاق ناصری تالیف خواجه نصیرالدین طوسی 1335 …»

دست و لباسم در گرد و خاک کتاب ها سیاه شده بود. مرد فروشنده نگاهی به من کرد و سرش را تکان داد و گفت: «اون برزنت رو بکش روی کتاب ها» کتابها را پوشاندم و به دنبال مرد فروشنده راه افتادم. مرد فروشنده رفت کنار چرخ دستی اش و چهارپایه اش را از پشت چرخ دستی بیرون آورد و گرفت نشست. گفتم: «یعنی این کتاب ها در این همه سال فروش نرفته است. مگر می شود؟» مرد همان طور که نشسته بود با دست آن طرف خیابان را نشانم داد. گفت: «می بینی؟ چه می بینی؟» گفتم: «خب لوازم آرایش فروشی» گفت: «دیگه چی می بینی؟» گفتم: «طلافروشی و کفش فروشی و چلوکبابی و چند تا دختر هم می بینم.» لبخندی زدم و گفتم: «شما هم می بینی؟» مرد فروشنده گفت: «به نظرت اون دخترا چه کاره هستند؟» گفتم: «من چه می دونم چه کاره هستند؟ مگه شما می دونید چه کاره هستند؟» مرد فروشنده گفت: «بله که می دونم هر روز میان و می رن. کور که نیستم می بینمشون. این خانما دانشجو هستند مثلاً. می بینی که، دانشجو باید سرش توی کتاب و درس باشه نه روبه روی ویترین طلافروشی و کفش فروشی و لوازم آرایش. ایناست که من با شما دانشجوها میونه خوبی ندارم در کل. باورت می شه این خانم ها در طول این چند سالی که می یان از این جا رد می شن حتی یه بار هم از من کتاب نخریده اند.» مرد فروشنده تف گنده ای توی جوی آب می کند. می گویم: «خب، شاید رشته شون به این کتاب ها ربطی نداره که نخریده اند.» فروشنده لبش را جمع می کند. می گوید: «دانش، به رشته چه مربوط؟ یعنی مثلاً یه دانشجوی ریاضی و یا مهندسی یا هر کوفتی، نباید التفهیم و غزالی نامه را بخواند. باز از اون حرفای بی شعوری زدی … ها»
به عینه می بینم که این مرد از بد روزگار به این وادی دوره گردی کشانده شده است. لبخندی می زنم و کنارش می نشینم. می گویم: «در هر جامعه ای خوب و بد وجود دارد. خسروی جان.» به من نگاهی عاقل اندر سفیه می اندازد و رویش را برمی گرداند. می گویم: «فروشنده خوب داریم، فروشنده بد هم داریم و شما فروشنده خیلی خوبی هستی. دانشجوی خوب داریم، دانشجوی بد هم داریم» رویش را برمی گرداند و از چشم هایش معلوم است که چه می خواهد بگوید: «و لابد شما هم دانشجوی خوبی هستید؟ … هه هه…» دستم را می گذارم روی پشتش. می گویم: «نه اتفاقا من دانشجوی بدی هستم و خودم هم می دانم که حق دانش و علم را ادا نمی کنم. اما مثلا من یک نفر و خیلی های دیگر از همکلاسی های من حاضرند برای استاد همایی جانشان را هم بدهند. بله خب، بعضی ها هم هستند که فقط دنبال مدرک هستند و باعث آزار استاد می شوند. وقت کشی می کنند و بی نظمی می کنند و البته استاد ناراحت می شود. ولی ما راستش در حد پرستش استادمان را دوست داریم»  …
::
منبع: جلال الدین همایی | از فصل «باغبان را بوی گل …» | صفحات 300 – 309 
از مجموعه کتاب های پژوهشی چراغداران فکر و فرهنگ ایران | محمد حسینی باغسنگانی

در ادامه بخش هایی از مستند «چراغداران: درباره زندگی و آثار علامه جلال الدین همایی» تالیف محمد حسینی باغسنگانی و گویندگی بهروز رضوی را می شنوید.

دکتر محمدجعفر محجوب نفر اول سمت راست و دکتر مهدی نوریان سمت چپ استاد همایی در دیدار دانشجویان رشته های مختلف با استاد همایی

دکتر سیدحسین نصر در همراهی استاد همایی بعد از سخنرانی ایشان در دانشگاه تهران

استاد همایی بعد از سخنرانی در دانشگاه تهران

دستخط جلال الدین همایی 

پایان خبر زندگی نیوز 

جلال الدین همایی و فروشنده دوره گرد