رکن و غیر رکن را توضیح دهید

رکن و غیر رکن دو اصطلاح محوری در فقه اسلامی هستند که برای دسته بندی اجزای عبادات به کار می روند و شناخت آنها برای درک صحت اعمال دینی ضروری است. رکن، جزء اصلی و بنیادین یک عمل عبادی است که ترک یا افزودن آن، چه به صورت عمدی و چه سهوی، موجب بطلان کل آن عمل می شود. در مقابل، غیر رکن، جزئی واجب است که تنها ترک عمدی آن به بطلان عمل می انجامد، در حالی که ترک یا کم و زیاد شدن سهوی آن، با شرایطی قابل جبران بوده و عمل را باطل نمی سازد. این تمایز در احکام نماز، حج و حتی در علم کلام برای اصول دین، کاربرد وسیعی دارد.

شناخت دقیق و جامع این مفاهیم، فراتر از صرف آگاهی از واجبات نماز، برای هر مسلمانی حائز اهمیت است. این مقاله با هدف ارائه تعریفی دقیق و چندبعدی از رکن و غیر رکن، به تشریح کاربردها و تفاوت های احکامی آنها در حوزه های مختلف فقهی و کلامی می پردازد. آگاهی از این تقسیم بندی اساسی، به مکلفین کمک می کند تا عبادات خود را با اطمینان بیشتری به جا آورده و از صحت آنها مطمئن گردند.

تعاریف بنیادین: تبیین مفهوم رکن و غیر رکن در فقه اسلامی

در نظام فقهی اسلام، اعمال عبادی و معتقدات دینی دارای اجزای مختلفی هستند که هر یک نقش خاصی در صحت و کمال آن عمل ایفا می کنند. تقسیم بندی این اجزا به رکن و غیر رکن از بنیادی ترین دسته بندی ها است که تفاوت های ماهوی و احکامی مهمی را در پی دارد. این تفاوت، مبنای بسیاری از مسائل فقهی و تعیین کننده صحت یا بطلان اعمال عبادی است.

تعریف لغوی و اصطلاحی رکن

در زبان فارسی، واژه «رکن» به معنای پایه، ستون، اساس و آنچه که یک چیز بر آن استوار است، به کار می رود. این معنای لغوی، به خوبی مفهوم اصطلاحی آن را در فقه و کلام تبیین می کند:

در اصطلاح فقهی: رکن به آن بخش از یک عمل عبادی گفته می شود که اگر عمداً یا سهواً کم یا زیاد شود، آن عمل به طور کلی باطل می گردد. به عبارت دیگر، رکن چنان جزء حیاتی و اساسی است که خلل در آن، کل ساختار عمل را از اعتبار ساقط می کند. مثال بارز آن، ارکان نماز است که نبود هر یک از آن ها (حتی به دلیل فراموشی) موجب بطلان نماز می شود. این ویژگی، رکن را از سایر واجبات متمایز می سازد.

در اصطلاح کلامی: در علم کلام، اصطلاح «رکن» گاهی برای اشاره به «اصول دین» یا «اساس دین» به کار می رود. اصول دین، باورهای اعتقادی بنیادینی هستند که صحت دینداری فرد بر آن ها استوار است. برای مثال، در مذهب شیعه، توحید، نبوت، معاد، عدل و امامت به عنوان ارکان یا اصول دین شناخته می شوند که اعتقاد به آن ها برای مسلمان بودن و صحت مذهب شیعه ضروری است و خلل در آن ها به معنای خارج شدن از مسیر دین یا مذهب است.

تعریف لغوی و اصطلاحی غیر رکن

واژه «غیر رکن» به معنای «غیر پایه» یا «فرع» به کار می رود و در اصطلاح فقهی، اشاره به اجزایی دارد که اهمیت آن ها، اگرچه زیاد است، اما به اندازه ارکان نیست:

در اصطلاح فقهی: غیر رکن به جزئی از یک عمل عبادی گفته می شود که ترک عمدی آن موجب بطلان عمل است، اما ترک یا کم و زیاد شدن سهوی آن، عمل را باطل نمی کند و اغلب با انجام اعمال جبرانی خاصی (مانند سجده سهو یا نماز احتیاط) قابل جبران است. این اجزا نیز واجب هستند، اما خلل سهوی در آن ها به بنیان عمل ضربه نمی زند و می توان با تدابیری آن را اصلاح کرد.

اهمیت این تقسیم بندی در فقه اسلامی از آن روست که به مکلفین این امکان را می دهد تا با درک صحیح از جایگاه هر جزء، عبادات خود را به درستی انجام داده و در صورت بروز اشتباه، راهکار مناسب برای جبران آن را بشناسند. این دقت در تقسیم بندی، نشان دهنده توجه عمیق اسلام به تسهیل امر عبادت و فراهم آوردن راهکارهای عملی برای مواجهه با خطاهای سهوی است.

رکن و غیر رکن در نماز: بررسی تفصیلی احکام

نماز، ستون دین و معراج مؤمن است و صحت آن به رعایت دقیق اجزای آن بستگی دارد. واجبات نماز مجموعه یازده گانه ای هستند که رعایت تمامی آن ها برای صحت نماز ضروری است. این واجبات به دو دسته اصلی «ارکان نماز» و «واجبات غیر رکنی نماز» تقسیم می شوند که احکام متفاوتی در مواجهه با خطا (عمدی یا سهوی) دارند.

ارکان نماز

ارکان نماز پنج مورد هستند که از اساسی ترین اجزای آن به شمار می روند. تخلف از هر یک از این ارکان، چه به صورت عمدی و چه به صورت سهوی (فراموشی یا اشتباه)، موجب بطلان کل نماز می شود و راه جبرانی برای آن وجود ندارد. به این معنا که نمازگزار باید نماز را از ابتدا اعاده کند.

1. نیت:

   نیت به معنای قصد انجام نماز برای فرمان برداری از خداوند و به قصد قربت است. این قصد باید در قلب نمازگزار وجود داشته باشد و نیازی به تلفظ زبانی آن نیست. نیت باید تا پایان نماز باقی بماند و اگر نمازگزار در حین نماز نیتش را تغییر دهد (مثلاً قصد کند نماز دیگری را بخواند) یا قصد قربت را از دست بدهد، نمازش باطل می شود. نیت صحیح، زیربنای هر عمل عبادی است.

2. تکبیرة الاحرام:

   تکبیرة الاحرام، گفتن «الله اکبر» در ابتدای نماز است که با آن، نماز آغاز می شود و هرگونه عمل خارج از نماز (مانند خوردن، آشامیدن، صحبت کردن) بر نمازگزار حرام می گردد. این تکبیر باید به صورت صحیح و در حالت ایستاده (قیام) ادا شود. کم یا زیاد کردن عمدی یا سهوی این تکبیر، نمازش را باطل می کند، زیرا ورود صحیح به نماز تنها با آن ممکن است.

3. قیام:

   قیام به معنای ایستادن است و دو نوع قیام در نماز رکن محسوب می شود که خلل در آن ها نماز را باطل می کند:

   • قیام هنگام تکبیرة الاحرام: ایستادن هنگام گفتن تکبیرة الاحرام.
   • قیام متصل به رکوع: ایستادن کامل پیش از رفتن به رکوع.

   اگر نمازگزار بدون ایستادن صحیح، تکبیرة الاحرام بگوید یا قبل از رکوع، بدون ایستادن کامل به رکوع برود، نمازش باطل است. البته برای افرادی که قادر به ایستادن نیستند (مانند بیماران یا سالمندان)، احکام خاصی برای نماز نشسته وجود دارد.

4. رکوع:

   رکوع، خم شدن خاصی است که در هر رکعت پس از قرائت انجام می شود. به گونه ای که دست ها به زانوها برسند. ذکر واجب رکوع معمولاً «سُبْحانَ رَبّیَ الْعَظیمِ وَ بِحَمْدِهِ» یا سه مرتبه «سُبْحانَ اللهِ» است. کم یا زیاد کردن عمدی یا سهوی رکوع (مثلاً انجام دو رکوع در یک رکعت یا فراموشی کامل آن)، نماز را باطل می کند.

5. دو سجده:

   در هر رکعت، انجام دو سجده به همراه هم یک رکن محسوب می شود. در سجده، قرار گرفتن هفت عضو بدن (پیشانی، کف دو دست، سر دو زانو و سر انگشتان بزرگ دو پا) بر زمین واجب است. ذکر واجب سجده «سُبْحانَ رَبّیَ الْاَعْلی وَ بِحَمْدِهِ» یا سه مرتبه «سُبْحانَ اللهِ» است. اگر نمازگزار عمدی یا سهوی، هر دو سجده را ترک کند یا بیش از دو سجده انجام دهد، نمازش باطل می گردد. فراموشی یک سجده نیز، اگر به گونه ای باشد که در رکعت بعدی به یاد آید، می تواند موجب بطلان نماز شود، اما اگر قبل از رفتن به رکوع رکعت بعدی متوجه شود و آن را جبران کند، نماز صحیح است و فقط سجده سهو دارد.

واجبات غیر رکنی نماز

واجبات غیر رکنی نماز شش مورد هستند که برخلاف ارکان، ترک عمدی آن ها نماز را باطل می کند، اما ترک یا کم و زیاد شدن سهوی آن ها موجب بطلان نماز نمی شود و در بیشتر موارد با اعمال جبرانی مانند سجده سهو یا نماز احتیاط، قابل اصلاح است. این انعطاف، نشان دهنده رأفت و سهولت در احکام اسلامی است.

1. قرائت:

   قرائت شامل خواندن سوره حمد و یک سوره کامل دیگر در رکعت های اول و دوم نمازهای واجب، و خواندن حمد یا تسبیحات اربعه در رکعت های سوم و چهارم است. رعایت احکام جهر (بلند خواندن) و اخفات (آهسته خواندن) بر اساس نوع نماز و جنسیت نیز الزامی است.

   احکام قرائت در رکعات اول و دوم:

   • در نمازهای یومیه، خواندن یک سوره کامل پس از حمد الزامی است. سوره های فیل و قریش یا ضحی و انشراح هر کدام به تنهایی کافی نیستند و باید با هم خوانده شوند.
   • اگر وقت نماز تنگ باشد یا خطری متوجه نمازگزار شود، می تواند از خواندن سوره پس از حمد صرف نظر کند.
   • فراموشی حمد و سوره یا یکی از آن ها قبل از رکوع، مستلزم بازگشت و قرائت مجدد است. اما اگر در رکوع یا بعد از آن متوجه شود، نماز صحیح است و نیاز به جبران خاصی ندارد.
   • خواندن سوره های سجده دار در نماز واجب جایز نیست. اگر سهواً خوانده شود و به آیه سجده برسد، باید سجده تلاوت انجام داده و نماز را ادامه دهد.

   احکام قرائت در رکعت سوم و چهارم:

   • نمازگزار می تواند حمد را به تنهایی یا یک مرتبه (احتیاط مستحب سه مرتبه) تسبیحات اربعه («سُبْحانَ اللهِ وَ الْحَمْدُ للهِ وَ لا اِلهَ اِلاَّ اللهُ وَ اللهُ اَکْبَرُ») را بخواند.
   • اگر در این رکعات به جای حمد یا تسبیحات، حمد و سوره بخواند و پس از نماز متوجه شود، نمازش صحیح است.
   • شک در قرائت حمد یا تسبیحات قبل از رکوع، مستلزم خواندن مجدد است، اما بعد از آن، به شک اعتنا نمی شود.

   جهر و اخفات (بلند و آهسته خواندن) در قرائت:

   بلند یا آهسته خواندن قرائت بستگی به نوع نماز و جنسیت نمازگزار دارد:

   • نماز صبح، مغرب و عشاء: برای مردان واجب است بلند خوانده شود. زنان مخیرند بین بلند و آهسته خواندن، اما اگر نامحرم صدایش را می شنود، آهسته خواندن افضل است.
   • نماز ظهر و عصر: به جز «بسم الله الرحمن الرحیم» که مستحب است بلند گفته شود، بقیه قرائت باید آهسته خوانده شود، چه برای مرد و چه برای زن.

   عمدی عمل نکردن به احکام جهر و اخفات، نماز را باطل می کند، اما سهوی یا از روی جهل باشد، نماز صحیح است. بلند خواندن بیش از حد معمول (مانند فریاد) نیز موجب بطلان نماز است.

   واجبات قرائت:

   • تلفظ صحیح: کلمات باید به گونه ای تلفظ شوند که عنوان قرائت بر آن صدق کند و نمازگزار (در شرایط عادی) بتواند صدای خود را بشنود.
   • آرامش بدن: هنگام قرائت حمد و سوره یا تسبیحات اربعه، بدن نمازگزار باید آرام و مستقر باشد. هرگونه حرکت غیرضروری باید با توقف قرائت همراه باشد.

   آداب قرائت نماز (مستحبات و مکروهات):

   رعایت برخی مستحبات مانند گفتن «اَعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ» قبل از حمد در رکعت اول، آرام و شمرده خواندن، وقف در آخر آیات، و توجه به معانی، به کیفیت نماز می افزاید. مکروهاتی نیز مانند تکرار یک سوره در دو رکعت (به جز توحید) و نخواندن سوره توحید در کل شبانه روز وجود دارد.

2. ذکر (در رکوع و سجود):

   ذکر در نماز به معنای گفتن عبارات مخصوص در رکوع و سجده است. اذکار واجب باید با تلفظ صحیح عربی و در حالت آرامش بدن خوانده شوند. جابجا گفتن اذکار رکوع و سجده سهواً اشکالی ندارد، اما عمدی آن جایز نیست.

   واجبات ذکر:

   • تلفظ واقعی اذکار به گونه ای که نمازگزار قادر به شنیدن آن باشد (در صورت عدم مشکل شنوایی).
   • قرائت صحیح اذکار واجب با رعایت قواعد عربی.
   • آرامش و استقرار بدن هنگام ذکر گفتن.

   نکات مرتبط با ذکر:

   • پس از ذکر واجب رکوع و سجده، تکرار آن به عدد فرد مستحب است.
   • گفتن تکبیر قبل از رکوع و سجود و پس از برخاستن از آن ها مستحب است.
   • ذکر «بِحَوْلِ اللهِ وَ قُوَّتِهِ اَقُومُ وَ اَقْعُدُ» هنگام برخاستن از سجده دوم یا تشهد برای رکعت بعدی مستحب است.
3. تشهد:

   تشهد شهادت بر یگانگی خداوند و رسالت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) است که در رکعت دوم و پایانی نماز (سوم مغرب، چهارم ظهر و عصر و عشاء) پس از سر برداشتن از سجده دوم و در حالت نشسته و آرام خوانده می شود: «اَشهَدُ اَنْ لاَ اِلهَ اِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَریکَ لَهُ، وَ اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ».

   حکم فراموش کردن تشهد:

   اگر نمازگزار تشهد را فراموش کند و قبل از رکوع رکعت بعد به یاد آورد، باید بنشیند و تشهد را بخواند، سپس برخیزد و نماز را ادامه دهد و پس از اتمام نماز، بنابر احتیاط مستحب، دو سجده سهو انجام دهد. اما اگر در رکوع رکعت بعد یا بعد از آن متوجه شود، نماز را ادامه داده و پس از سلام، تشهد فراموش شده را قضا نموده و سپس دو سجده سهو به جا آورد.

4. سلام:

   سلام، آخرین جزء واجب نماز است که با آن نماز به پایان می رسد. بخش واجب سلام گفتن «اَلسَّلاَمُ عَلَیْکُمْ» (و بهتر است «وَ رَحْمَهُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ» به آن اضافه شود) و یا «اَلسَّلاَمُ عَلَیْنَا وَ عَلی عِبَادِ اللهِ الصَّالِحِینَ» است. گفتن «اَلسَّلاَمُ عَلَیْکَ اَیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَهُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ» پیش از این دو سلام، مستحب است. اگر نمازگزار سلام را فراموش کند و قبل از اینکه صورت نماز به هم بخورد یا کاری که مبطل نماز است انجام دهد، به یاد آورد، باید سلام را بگوید و نمازش صحیح است.

5. ترتیب:

   ترتیب به معنای رعایت توالی صحیح اجزای نماز است. نیت باید قبل از تکبیرة الاحرام، تکبیرة الاحرام قبل از قرائت، حمد قبل از سوره، سوره قبل از رکوع، رکوع قبل از سجود، تشهد قبل از سلام و… باشد. برهم زدن عمدی ترتیب، نماز را باطل می کند.

   مقدم شدن سهوی جزئی بر جزء دیگر:

   اگر ترتیب سهواً برهم بخورد:

   • اگر رکن بر رکن مقدم شود (مثل فراموشی دو سجده و انجام آن در رکعت بعدی)، نماز باطل است.
   • اگر غیر رکن بر رکن مقدم شود (مثل تشهد قبل از سجده)، باید رکن را انجام داده و آنچه سهواً جلوتر انجام شده را تکرار کند.
   • اگر رکن بر غیر رکن مقدم شود (مثل رکوع قبل از حمد)، نماز صحیح است (چون حمد غیر رکن است و فراموشی آن در رکوع ضرر ندارد).
   • اگر غیر رکن بر غیر رکن مقدم شود (مثل سوره قبل از حمد)، باید جزء فراموش شده را بخواند و سپس جزء مقدم شده را مجدداً تکرار کند.
6. موالات:

   موالات به معنای پیوستگی و عدم ایجاد فاصله زیاد بین اجزای نماز است. اگر بین اعمال نماز آنقدر فاصله بیفتد که عرفاً گفته نشود فرد در حال نماز است، نمازش باطل می شود. فاصله اندک و غیرعمدی بین کلمات یا جملات، اگر به حدی نباشد که هیئت نماز به هم بریزد، نماز را باطل نمی کند. اما اگر قبل از ورود به رکن بعدی متوجه شود، باید آن را جبران کند.

خلاصه تفاوت های احکامی رکن و غیر رکن در نماز

درک این تفاوت ها برای هر مکلفی ضروری است تا بتواند عبادات خود را به شکل صحیح انجام دهد و در صورت بروز خطا، حکم شرعی آن را بداند. جدول زیر خلاصه ای از این تفاوت ها را ارائه می دهد:

ویژگی	رکن	غیر رکن
تعریف	جزء اصلی که عمل بدون آن باطل است.	جزء واجب که ترک عمدی آن عمل را باطل می کند.
کم یا زیاد شدن عمدی	بطلان عمل	بطلان عمل
کم یا زیاد شدن سهوی	بطلان عمل	در اکثر موارد قابل جبران (مثل سجده سهو/نماز احتیاط)، عمل باطل نمی شود.

در فقه اسلامی، تمایز میان رکن و غیر رکن در عبادات، به ویژه نماز، نقشی حیاتی در تعیین صحت یا بطلان عمل ایفا می کند و شناخت دقیق این تفاوت ها برای هر مکلفی ضروری است.

رکن در سایر عبادات: حج

مفهوم رکن صرفاً به نماز محدود نمی شود و در سایر عبادات نیز کاربرد دارد، از جمله در مناسک حج. در حج، رکن هم به معنای اجزای فیزیکی کعبه و هم به معنای اجزای اساسی اعمال حج به کار می رود که ترک عمدی یا سهوی آن ها دارای احکام خاصی است.

ارکان خانه کعبه

خانه کعبه، که قبله مسلمانان و مرکز اعمال حج است، دارای چهار گوشه است که هر یک از آن ها رکن نامیده می شوند:

• رکن اسود: گوشه ای که حجرالاسود در آن قرار دارد. طواف خانه کعبه باید از این رکن آغاز و در آنجا به پایان برسد.
• رکن یمانی: گوشه ای نزدیک شکاف کعبه.
• رکن شامی: گوشه شمالی کعبه.
• رکن عراقی: گوشه شرقی کعبه.

اهمیت این ارکان در مناسک طواف، به ویژه رکن اسود، بسیار زیاد است و رعایت احکام مربوط به آن ها برای صحت طواف ضروری است.

وقوف رکنی در حج

یکی دیگر از کاربردهای اصطلاح رکن در حج، در وقوف رکنی است. وقوف به معنای ماندن و توقف کردن در مکانی خاص و در زمانی معین است.

تعریف: وقوف رکنی در حج، به معنای توقف ضروری و اساسی در سرزمین عرفات (از ظهر روز نهم ذی الحجه تا غروب آفتاب) و مشعرالحرام (از طلوع فجر روز عید قربان تا طلوع آفتاب) است. این وقوف ها چنان اساسی هستند که بدون آن ها، حج باطل می شود.

اما تفاوتی کلیدی میان رکن در نماز و رکن در حج وجود دارد:
برخلاف ارکان نماز که ترک سهوی آن ها نیز موجب بطلان است، در برخی ارکان حج، مانند وقوف رکنی، شرایط خاصی برای جبران ترک سهوی پیش بینی شده است. به عنوان مثال، اگر حاجی به هر دلیلی نتواند وقوف رکنی عرفات را در زمان اصلی آن انجام دهد، می تواند وقوف اضطراری را در قسمتی از شب عید قربان در عرفات به جا آورد و حجش صحیح خواهد بود. این انعطاف پذیری در احکام حج، نشان دهنده توجه اسلام به شرایط خاص و مشقت های سفر حج است.

برخلاف ارکان نماز که ترک سهوی آنها نیز موجب بطلان است، در برخی ارکان حج، مانند وقوف رکنی، شرایط خاصی برای جبران ترک سهوی پیش بینی شده که نشان دهنده انعطاف پذیری احکام در مواجهه با مشقت است.

رکن در علم کلام (اصول دین)

در گستره علوم اسلامی، واژه «رکن» فراتر از فقه عبادات، در حوزه علم کلام نیز کاربرد دارد. در این علم، «رکن» به معنای «اصول دین» یا «اساس دین» به کار می رود و به آن دسته از اعتقادات و باورهای بنیادین اشاره دارد که صحت ایمان و دینداری فرد بر آن ها استوار است.

در مذهب شیعه، این اصول پنج گانه عبارتند از:

1. توحید: اعتقاد به یگانگی خداوند و عدم شریک برای او.
2. نبوت: اعتقاد به پیامبران الهی، به ویژه حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) به عنوان آخرین پیامبر و رسالت ایشان.
3. معاد: اعتقاد به جهان پس از مرگ، حسابرسی اعمال و رستاخیز.
4. عدل: اعتقاد به اینکه خداوند عادل است و هیچ گاه ظلم نمی کند.
5. امامت: اعتقاد به لزوم وجود امام معصوم پس از پیامبر برای هدایت جامعه و ولایت دوازده امام معصوم (علیهم السلام).

این اصول، پایه های فکری و اعتقادی هر مسلمان شیعه را تشکیل می دهند و باور به آن ها برای صحیح بودن دینداری و مذهب فرد ضروری است. خلل یا عدم اعتقاد به هر یک از این ارکان کلامی، می تواند فرد را از دایره اسلام یا مذهب تشیع خارج سازد. بنابراین، در علم کلام، رکن به معنای پایه و اساس اعتقادی است که قوام دینداری بر آن وابسته است.

نتیجه گیری

درک مفاهیم «رکن» و «غیر رکن» در فقه و کلام اسلامی، برای هر مسلمانی، از افراد تازه به سن تکلیف رسیده تا پژوهشگران فقهی، از اهمیت بنیادینی برخوردار است. این تقسیم بندی دقیق، نه تنها راهنمای عملی برای انجام صحیح عبادات است، بلکه عمق و ظرافت نظام حقوقی اسلام را در تفکیک اجزای اساسی اعمال از اجزای فرعی تر، نمایان می سازد.

آموختن این که کدام جزء یک عبادت، رکن است و کدام غیر رکن، به ما کمک می کند تا با آگاهی کامل تری به فرایض دینی خود بپردازیم. این آگاهی، به ویژه در مورد نماز، که جایگاهی محوری در زندگی دینی دارد، از هرگونه غفلت سهوی یا خطای عمدی که منجر به بطلان عمل شود، پیشگیری می کند. همچنین، شناخت ارکان در حج و اصول دین در علم کلام، به استحکام باورها و اعمال دینی ما می افزاید.

فهم صحیح ارکان و واجبات غیر رکنی، نه تنها صحت اعمال عبادی را تضمین می کند، بلکه عمق و دقت نظام فقهی اسلام را در هدایت مکلفین به سوی کمال معنوی به وضوح نشان می دهد.

در پایان، توصیه می شود برای کسب دانش بیشتر و اطمینان از صحت اعمال خود، همواره به رساله عملیه مراجع تقلید رجوع کرده و در صورت وجود هرگونه ابهام، از کارشناسان و اهل فتوا یاری جویید. این مسیر، ضامن درستی عبادات و قرب الهی خواهد بود.