نه واقع گرا هستند نه آرمانگرا

گروه اندیشه: پس از انتشار بیانیه موسوم به 110نفر در روز 23بهمن ماه، دامنه وسیعی از مخالفت ها، موافقت ها، نقدها و تحلیل ها در خصوص ابعاد گوناگون این بیانیه منتشر شد. عباس عبدی، تحلیلگر و فعال سیاسی اصلاح طلب از جمله افرادی است که با فرونشستن گرد و غبارهای هیجانی ابتدایی، اقدام به ارایه تحلیل این بیانیه کرده است. عبدی با برداشتن لایه های سطحی موضوع و سیر و غور در اعماق موضوع تلاش می کند، تصویری واقعی از ویژگی های مثبت و منفی چنین راهبردی ارایه کند، گفت و گوی اعتماد با عباس عبدی از نظرتان می گذرد:

آقای عبدی! بالطبع متن منتشر شده عده ای از فعالان حوزه عمومی که غالب آنان منصوب به جبهه یا مجموعه اصلاحات هستند را دیده اید، ارزیابی کلی شما از آن چیست؟

*ابتدا درباره کلیات ماجرا معتقدم که این نه تنها حق هر کسی است که مواضع و رویکردهای خود را اعلام کند، بلکه ضرورت هم هست که اظهار دارد، خودم هم همین کار را انجام می دهم. حتی جدا شدن از جریان اصلاحات را نیز منفی نمی دانم، هر چند این دوستان معتقدند که چنین انگیزه ای را نداشتند، ولی غیرطبیعی نیست که از این اقدام چنین برداشتی صورت گرفته باشد و اگر چنین قصدی نداشتند و این بیانه را دادند این اولین انتقاد به آن است، زیرا این کارشان قابل فهم نیست، چون اصلاح طلبان منعی برای شرکت در انتخابات نگذاشته بودند گرچه دعوتی هم نکرده بودند. در واقع هر کس و هر گروهی اگر نامزد انتخاباتی را مناسب می دید، می تواند به او رای دهد. ولی دعوت به مشارکت به معنای عام در برنامه آنان نبود و اتفاقا این موضع آنان بیشتر معطوف به اراده رسمی حکومت است که ظاهرا علاقه ای به این مشارکت نداشتند.

ولی هنگامی که بیانیه ای کلی با عنوان روزنه گشایی داده می شود، ماجرا فرق می کند. این توصیه سیاستی قبلا نیز ره به روزنه گشایی نداشت، زیرا پیش تر اگر نه دروازه حداقل پنجره ای باز بود و این راه بارها طی و به نتیجه نرسیده و بسته شده بود، حالا چگونه می توان از همان مسیر روزنه ای گشود؟ این فقط یک شعبده بازی تحلیلی است. نکته دیگری که باید اضافه کنم، محکوم کردن انگیزه خوانی و اتهام زنی و توهین به همه این دوستانی است که این متن را امضا کرده اند. اتفاقا با فرض مسوولیت پذیری آنان باید سخن گفت که در مورد اغلب کسانی که از این گروه می شناسم در این تردیدی ندارم، کار آنان نوعی شجاعت اخلاقی و سیاسی نیز محسوب می شود. البته این حُسن آنان است ولی لزوما هر شجاعتی، معادل درستی رفتار نیست.

به علاوه این جمع از افراد گوناگونی تشکیل شده است. برخی از افراد شهره آنان را همه می شناسیم. چند نفر سیاسی به نسبت حرفه ای هستند. اتفاقا با دو نفرشان یعنی آقایان حضرتی و کرباسچی در اعتماد و هم میهن از نزدیک همکاری می کنم، این امضای آنان فارغ از ملاحظات سیاسی حزبی آنان برای من قابل فهم بود، مخاطبان عادی هم شاید بفهمند و مشکلی ندارد، ولی برخی دیگر چهره سیاسی نیستند و اغلب به صفت فکری و اندیشه ای شناخته می شوند؛ مثل دکتر فاضلی و دکتر فراستخواه، حضورشان معنای متفاوتی داشت. فارغ از کیفیت تحلیلی و اعتبار متن که در جای خود ناامیدکننده است،

این دوستان گرانقدر که در دانش و خیرخواهی و حساسیت آنان نسبت به آینده کشور ذره ای تردیدی نیست و اگر با خودم بخواهم بسنجم قطعا و به مراتب مسوولیت پذیرتر هستند، حضورشان در این متن موجب تعجب شد. تردید در صداقت و خیرخواهی آنان نیست، ولی ای کاش تحلیل خودشان را جداگانه با ادبیات خود از مدت ها پیش می نوشتند و به اقتراح عموم می گذاشتند، کارایی این افراد در امضای شان زیر یک بیانیه نیست که البته باشد هم ایرادی ندارد، بلکه در آگاهی بخشی عمومی است. آنان تاکنون و به نحو موثری نقش روشنفکر عمومی را ایفا می کردند ولی امضای چنین بیانیه ای به معنای ایفای نقش فعال یا اکتیویست سیاسی است که به چنین صفتی شناخته نمی شوند و نفوذ کلام شان هم به خاطر ایفای چنین نقشی نیست.

به نظرم چنین متنی شایسته امضای آنان نبود و آنان را از کارکرد واقعی خود دور کرد. برای نمونه مفهوم کنشگران مرزی دکتر فراستخواه یک مفهوم به نسبت جالب و نو و مهم است که مورد توجه خیلی از افراد بوده است و حتی برای عده زیادی به عنوان مبنا و الگویی برای عمل هم قرار دارد. ولی نویسنده عزیز این کتاب با امضای این بیانیه آن مضمون را تطبیق مصداق کرد که کل مفهوم را در ذهن برخی افراد دچار ابهام می کند. فعالیت های فکری و روشنگرانه دکتر فاضلی هم تحت تاثیر این رفتار تعبیر و فهم خواهد شد و این ضربه سنگینی به آن رویکردها و فعالیت ها وارد می کند. این دوستان کنشگران سیاسی نیستند، مخاطب اصلی آنان نخبگان و اهل فکر هستند و این مخاطبان نیز بیش از آنکه تحت تاثیر بیانیه ها باشند، به دنبال تحلیل ها و منطق تحلیلی هستند. آیا این دوستان فکر نکردند که چرا از میان این همه اهل فکر و نظر فقط نام چند صاحب تحلیل محدود در زیر این بیانیه است؟

شما درباره مفاد بیانیه چه نقدی دارید که آن را شایسته امضای این افراد نمی دانید؟

مشکلات بیانیه گوناگون است و بالطبع به آنها پرداخته خواهد شد من هم سعی می کنم درباره منطق گزاره ها و برخی نتایج ناخواسته آن نظر دهم. مشکل این بیانیه از آنجا آغاز می شود که مقدمات معمولا درستی را بیان می کند که چندان محل ابهام و حتی ایراد نیست، ولی معلوم نمی شود، چگونه از آنها نتیجه ای را می گیرد که اتفاقا مخالفان نیز نتیجه خود را از این مقدمات می گیرند. مثلا درباره حق رای می گویند که «در میدان انتخابات هم از «حق رای»مان که فراگیر شدنش محصول 120 سال مجاهدت ملی ایرانیان است به آسانی نمی گذریم و از همین «حق رای فراگیر» برای استیفای تدریجی «حق نامزدی فراگیر» بهره می گیریم.

برای استیفای «حق نامزدی» و حق «انتخاب شدن»، نه تنها نباید از «حق ثبت نام» و «حق رای» گذشت، بلکه با استفاده خلاق از همین حقوقِ محقق، باید برای استیفای حقوقِ تحقق نیافته اقدام کرد.» کسانی هم که نمی خواهند شرکت کنند، عینا همین استدلال را به کار می برند که از حق خودمان صیانت می کنیم و آن را صرف امر بیهوده ای نکرده و تلف نمی کنیم. نمی خواهم بگویم کدام درست می گویند، بلکه هدفم این است که بگویم از این مقدمات، لزوما نتیجه مورد نظر آنان حاصل نمی شود. می گویند: «… ایرانیان دعوت می کنیم تا در شرایطِ عسرتِ انتخابات 1402 با فراروی از «آرمان گرایی بدون واقع نگری» و «واقع گرایی بی آرمان»، با نگاهی «بلندمدت گرا» و تکمیلِ هدف اندیشی از طریق مسیراندیشی در جهت بهبود زندگی ایرانیان، روزنه گشایی عملی کنند.» خب منتقدان آنان می گویند خودتان مصداق مقوله دوم هستید.

حتی بالاتر اینکه واقع گرا هم نیستید. نه واقع گرا هستید و نه دارای آرمان. البته دوستان بالطبع نمی پذیرند که چنین اند، ولی متن و نتیجه این را نشان می دهد. مثلا می گویند سکوت کردن در برابر انواع محدودسازی های حق انتخاب، درست نیست. مخالفان پاسخ می دهند؛ با رای ندادن سکوت نمی کنیم، این شمایید که با چنین حضوری زندگی نیوز تایید بر این محدودسازی ها می زنید. مثل همان که مرحوم آذری قمی در ابتدای نظارت استصوابی گفت که یک کیلو گلابی هست باید همین یک کیلو را انتخاب کنید. البته این بیانیه یک نتیجه ناخواسته هم دارد که آقایان استصوابی را در سیاست های خود ثابت قدم می کند، به ویژه که برای این مشروعیت یا مقبولیت دادن به سیاست ها شریک هم تراشیده شده است. چرا ثابت قدم می کند؟ چون به این حقیقت می رسند که هر کاری کنند، عده ای هستند که لبیک بگویند.

خب این اعتراضی بود که به آقای خاتمی داشتیم. من از همان سال 1379 و 1380 همواره و به طور مشخص مخالف تقابل با حکومت بودم، خروج از حاکمیت نیز معنای روشنی از این عدم تقابل بود. همواره هم موافق مشارکت بودم و همیشه هم مخالف تنش و تقابل بوده ام، از جمله در سال 1388 که نقدهایم به برخی از همین دوستان امضاکننده است که فضای سیاسی را به این روز انداختند. در سال 1392 و 1396 هم با تمام توان از کسی حمایت کردم که هیچ رابطه و علاقه شخصی در میان نبود و اتفاقا وی سابقه اصولگرایی داشت و این در زمانی بود که این دوستان پس از ردصلاحیت مرحوم هاشمی همه شان به کنجی خزیده بودند. ولی هنگامی که حکومت نمی خواهد دیگران شرکت کنند، دیگر جایی برای بحث نمی ماند.

برخی از این دوستان محترم وقتی پایش بیفتد در تندروی بی پروا عمل می کنند از جمله در همان روزهای اول اعتراضات 1401 در میان تعجب همگان هشتگ های آنچنانی می زدند و از اولین بازداشت شدگان بودند و روانه زندان شدند حالا چگونه دیگران را به میانه روی دعوت می کنند؟ بزرگ ترین دستاورد انتخاباتی 1400، یکدست سازی حکومت بود که محقق و کشور از یک بن بست مزمن خارج شد و مردم هم دقیقا با همین نگاه در آن شرکت نکردند و اکنون باید پاسخگوی سیاست های رسمی خود باشند و معلوم نیست چرا باید این مسیر را به شکل نادرستی متوقف کرد و به عقب بازگرداند؟ البته این فرآیند همچنان که امضاکنندگان هم انتظار دارند با چنین بیانیه ای متوقف نمی شود، فقط یک زیان سیاسی متوجه دوستان می شود. اتفاقا این بیانیه هم از یک نظر به زیان حکومت است که راه موجود را درست دانسته و ادامه خواهد داد…

پس چرا حکومت و اصولگرایان از این اقدام استقبال کردند؟ چرا این را به زیان آنان هم می دانید؟

علت اصلی این است که مستمسکی برای شکاف انداختن میان اصلاح طلبان به دست آورده اند و همچنین گمان دارند ممکن است اندکی هم به آرایی که شدیدا نیاز دارند، اضافه و شور و شوقی به انتخابات داده شود. از سوی دیگر این اقدام پیام مهمی دارد، اینکه ما هر کاری کنیم عده ای هستند که ولو مطلقا هم شانس برای شان نگذاریم، تمکین و استقبال می کنند. پس این چراغ سبز به ادامه این راه است. به علاوه این دوستان نمی توانند به این پرسش پاسخ دهند که در چه انتخاباتی شرکت نمی کنند. دلیل اینکه نمی توانند چنین پاسخی بدهند، این است که خط قرمزی برای خودشان تعریف نکرده اند.

به علاوه مطلقا به دغدغه های ولو ناممکن مردم پاسخی نمی دهند. پس در نهایت این اقدام به زیان حکومت هم هست. شاید بپرسید پس چرا استقبال می کنند؟ حکومت اگر خیر خودش را می دانست که کارش به اینجا نمی رسید که پیاپی دعوت و تهدید به شرکت در انتخابات کند و در تلویزیون فتوا دهند که عدم شرکت بالاترین گناه کبیره است!! مگر در سال 1396 کسی را دعوت کردند که بیاید رای بدهد؟ در ساعت 12 شب فقط حدود 3 میلیون نفر پشت درهای حوزه های رای گیری ماندند و تمام دستگاه های تبلیغاتی آن سوی مرزها و مخالف ایران نیز بوق تحریم می نواختند و جالب اینکه مردم به کسی رای می دادند که 39 سال در مهم ترین بخش های همین حکومت عهده دار مسوولیت بود.

یعنی این مردم حتی به این حد هم راضی بودند که کسی از خود حکومت را با چنین استقبالی رای دهند، پس چرا الان و در سال 1400 این همه خواهان رای دادن مردم شده اند؟ در حالی که سقف مشارکت طبق نظرسنجی ها 30 و چند درصد است آن هم در مناطق روستایی و شهرهای کوچک بالاست. خب مردم می گویند که بارها رای دادیم چه شد؟ حتی برجام را که به سود حکومت بود تحمل نکردند، همان ها که زمانی علیه برجام بودند، حالا یادشان افتاده که برجام و رفع تحریم خوب و لازم است. کسانی که برای قطع رابطه با عربستان جشن می گرفتند و در کاسه دولت قبل گذاشتند حالا برای برقراری رابطه جشن پیروزی می گیرند. این مسیری اجتناب ناپذیر برای عبور از ذهنیت های بیمارگونه در بخشی از ساختار رسمی است. این مسیر را مخدوش نکنید.

بیانیه معتقد است که ما باید هدف و برداشت خودمان از رای دادن را معنا و تحمیل کنیم، آیا نمی توانیم چنین کنیم؟

این هم از آن حرف هاست. معنا دادن به یک عمل که فقط به خواست و اراده من و شما و فاعل عمل نیست، آن مقید است به شرایط اجتماعی و انتظارات و خواسته های عمومی و بسیاری از عوامل دیگر. این حرف همان نگاه تبلیغاتی به واقعیت اجتماعی است یعنی من با تبلیغات می توانم واقعیت اجتماعی را به شکلی که می خواهم برای دیگران معنا کنم و گویی مخاطبان منفعل هستند و چشم شان به دهان دیگری دوخته شده است. من قبول دارم که معانی رفتار می تواند تا حدی متفاوت باشد، ولی این اندازه گل و گشاد هم نیست که رای دادن را بتوان هر تفسیری کرد و هر معنایی را به آن بار کرد.

این حد از سیالیت که گویی می توان به هر عملی هر معنای دلخواهی را نسبت داد به واقعیت و نظر دیگران اعتنایی ندارد و در نهایت مترادف بی معنا کردن کنش جمعی است. این همان منطق و الگوی «روایت محور» در رسانه های رسمی است. ایراد این نگاه را در رفتار این دوستان می توان دید. آنها می گویند عمل ما اقدامی در برابر اصلاحات نبوده، در حالی که دیگران به درستی چنین برداشتی دارند و آن را نشانه ای از انشعاب می دانند که با معنای مورد نظر شما همراهی ندارند. خب چرا دیگران را از این برداشت منع می کنید؟ من هم همین برداشت را داشتم. پس چرا باید این برداشت را نادیده گرفت یا محکوم کرد؟ کسی که این متن را منتشر می کند و متوجه معنای آن نزد دیگران نیست، حتما یک جای کارش ایراد دارد. البته می تواند متوجه این معنا باشد و صریحا از آن دفاع کند، ولی نمی تواند آن را نادیده بگیرد و حتی رد کند.

گفته اند که این اقدام برای کاهش دادن فاصله میان انتخابات موجود با مطلوب است. واقعیت این است که این مسیر بارها طی شده و به نتیجه عکس رسیده است، چگونه الان می توان چنین ادعایی را کرد؟

به نظرم شاید دلیل امضای برخی دوستان این است که می بینند کشور در حال آب شدن است و باید کاری کرد. این انگیزه محترم است ولی مثل کسی که تصادف کرده و کمرش شکسته و می خواهیم او را با کول کردن به بیمارستان ببریم، در حالی که هر نوع حرکت غیرکارشناسانه موجب قطع نخاع و فلج شدن او می شود. بله تصادف کرده و در وضعیت بحرانی است ولی هر کاری را نمی توان برای نجاتش انجام داد، چه بسا بدتر شود. به نظر من این رفتارها چندان هم غیرطبیعی نیست، چون محصول یک وضعیت بن بست نظری است.

حکومت هم به غلط گمان می کند که این شرایط به سودش است. اگر کلا سودی در این وضع باشد برای نیروهای برانداز است و نه برای اصلاح طلبی و نه حتی برای حکومت. این شرایط موجب استیصال شده است. باید آنان را درک کرد. برخی از افراد امیدوار بودند که تجربه 30 ماه گذشته ساختار را به جایی برساند که تغییر رویکرد جدی در مسایل از جمله انتخابات بدهد، ولی به هر دلیلی این اتفاق هنوز رخ نداده است. من نمی خواهم رفتارهای نادرست برخی از این دوستان در انتخابات 1400 و حتی پیش از آن را بیان کنم، ولی باید بگویم که این بیانیه نیز به سرنوشت همان رفتارها دچار خواهد شد و متاسفانه پس از انتخابات جز یاس و ناامیدی چیزی نمی آفریند و این بزرگ ترین زیان آن است. امیدوارم که تحلیل من اشتباه باشد، این را صادقانه می گویم و خوشحال می شوم که این بیانیه اثرگذار باشد.

بیانیه دعوت به گفت وگو و به طور ضمنی میانه روی کرده چرا این را نباید پاسخ داد و مثبت تلقی کرد؟

اول این نکته را بگویم که درک از میانه روی یک درک جمعی است این طور نیست که کسی یا کسانی خودشان را مصداق میانه روی بدانند، بلکه این تعریف باید به لحاظ اجتماعی شکل گرفته باشد. ممکن است در یک دوره ای یک پدیده یا رفتاری مصداق میانه روی باشد ولی در شرایطی دیگر، چنین معنایی نداشته باشد. این فرهنگ نادرستی که خود را در مقام میانه قرار دهیم و دیگران را افراطی چپ و راست خود تعریف کنیم. این محصول نداشتن ایده است. اما درباره گفت وگو باید بگویم که گفت وگو با طراحان اصلی این نامه به صورت خصوصی بی نتیجه است، چون این کار ماه های متمادی انجام شده و آنان مثل ضبط صوت بدون توجه به نقدهای دیگران گزاره های خود را تکرار می کنند.

ولی گفت وگو در عرصه عمومی خوب و لازم است و اتفاقا لازم بود که نویسندگان بیانیه نظرات منتقدان این رویکرد را طرح و نقد می کردند نه آنکه صرفا نظر خود را بگویند و دیگران را دعوت به گفت وگو کنند. این ضعف را هم می توان نادیده گرفت، چون انتشار همین نظرات و پاسخ به آن به منزله گفت وگو است.درباره میانه روی هم باید گفت سوابق برخی دوستان در 88 و حتی سال گذشته با این توصیه سازگار نیست، به علاوه بنده میانه روی کمتر را هم می پذیرم ولی این رفتار اصلا در این مقولات جا نمی گیرد که کسی بخواهد آن را به صفت میانه روی متصف کند. بهتر است دوستان به کلمات معنای شخصی ندهند، معنای کلمات را مخدوش نکنند در این مدت بعید می دانم میانه روتر از بیانیه آقای خاتمی پیدا کنید.

به نظر بنده انتخابات راه برون رفت از مشکلات است ولی انتخابات را نمی توان هر گونه تعریف کرد به نحوی که بی فایده شناخته شود و به هر وضعی رضایت داد. البته انتخابات وضعیت صفر و یکی نیست. همه آب های طبیعت تا حدی دارای املاح هستند و ما بسیاری از آنها را می خوریم ولی آب دریا را لب نمی زنیم، چون وضعیت املاح آن، چنان است که نه تنها رفع تشنگی نمی کند، بلکه تشنه تر هم می کند. بنابراین هر گردی گردو نیست. انتخابات یک مکعبی نیست که درون آن کاغذ می اندازند، انتخابات یک نهاد است. اگر جنبه های بنیادین این نهاد کنار گذاشته شده باشد، دیگر یک چیزی داریم مسمی به انتخابات و آن چیز نهاد انتخابات نیست.آخرین موضع آقای خاتمی در این باره روشن است: «اصلاح طلب واقعی با کسی قهر نیست و قهر نخواهد کرد.

گرچه ممکن است موضع داشته باشد و انتقاد کند و باید بکند ولی با انتخابات، با حاکمیت و به خصوص با مردم قهر نخواهد کرد. برعکس، دلش می خواهد در کنار مردم و با مردم و به نفع مردم عمل کند. اگر هم قهری هست نه از سوی اصلاح طلبان که از سوی قدرت حاکم است که با اصلاح و اصلاح طلبی قهر کرده است. در مساله انتخابات هم باید از انتخابات دفاع کرد، چراکه انتخابات راه رسیدن به یک نظام مردمی مردم سالاری است که می تواند خیر مردم را تامین کند و مردم در آن احساس رضایت کنند؛ هم دنیای مردم را بهتر کند و هم آنها که اهل آخرت هستند، احساس کنند که در این دنیا می توانند مسیر آخرت خود را، بدون آنکه مزاحم کسی شوند و بدون اینکه کسی مزاحم آنها شود، طی کنند. پس از نظر ما انتخابات بسیار مهم است و اگر انتقادی هم هست، به این است که انتخابات در جای خود نیست و باید به جای اصلی خود برگردد.» پس و در هر حال به کار بردن برخی اصطلاحات و خود را با آن تطبیق مصداق دادن و به خیال خود طرف را در موضع دفاعی قرار دادن مشکل فقدان منطق را حل نمی کند که بیشتر می کند ضمن اینکه بار معنایی کلمات را خراب می کند و این ظلم به کلمات است.

216216

 نه واقع گرا هستند نه آرمانگرا