نکات نیایش فارسی دوازدهم

درس «نیایش (لطف تو)» از وحشی بافقی، یکی از عمیق ترین و زیباترین اشعار عرفانی کتاب فارسی دوازدهم است که فهم دقیق آن برای کسب موفقیت در امتحانات و کنکور ضروری است. این مقاله، تحلیل جامع و بیت به بیت این شعر را از منظر قلمروهای واژگانی، زبانی، ادبی و فکری، به همراه نکات کنکوری و نمونه سوالات ارائه می دهد.

شعر «نیایش» که سرشار از شور و اشتیاق عارفانه به درگاه الهی است، از جمله دروس مهم و تأثیرگذار در برنامه درسی فارسی پایه دوازدهم به شمار می رود. تسلط بر ابعاد مختلف این شعر، شامل معنای واژگان، آرایه های ادبی ظریف و پیام های عمیق عرفانی، نه تنها به درک بهتر ادبیات فارسی کمک می کند، بلکه آمادگی دانش آموزان را برای پاسخگویی به سؤالات پیچیده امتحانی و کنکور سراسری افزایش می دهد. هدف این نوشتار، ارائه یک راهنمای کاربردی و عمیق است تا دانش آموزان، معلمان و تمامی علاقه مندان به ادبیات فارسی، با تمامی جزئیات و نکات پنهان این شاهکار ادبی آشنا شوند و به تسلطی کامل بر آن دست یابند.

نگاهی به سراینده: وحشی بافقی

کمال الدین یا شمس الدین محمد وحشی بافقی، یکی از برجسته ترین شاعران سده دهم هجری قمری و از سخنوران نام آور دوره صفویه است. وحشی که در بافق یزد زاده شد، شاعری با قریحه ای سرشار و طبعی لطیف بود که به دلیل سبک خاص و مضامین عمیق عاشقانه اش شهرت یافت. اشعار او اغلب با روحیات سوزناک، حسرت های عاشقانه و تأملات عرفانی آمیخته است. سبک شعری وحشی بافقی، ترکیبی از سبک عراقی (در اشعار عاشقانه و عرفانی) و سبک هندی (در پرداختن به مضامین و خیال پردازی ها) است. مثنوی های او، به ویژه «فرهاد و شیرین» و «ناظر و منظور»، از شاهکارهای ادبیات فارسی به شمار می روند. شعر «نیایش» نیز که در قالب مثنوی سروده شده، جلوه ای از روح عرفانی و شیفتگی او به درگاه حق تعالی است که در آن، شاعر با زبانی صمیمی و سوزناک، از خداوند درخواست عشق و معرفت می کند و ناتوانی خود را در شناخت ذات حق، بدون یاری او، بیان می دارد. این شعر نشان دهنده عمق جهان بینی و تأملات وحشی در باب هستی و ارتباط انسان با خالق است.

متن کامل شعر نیایش (لطف تو)

۱. الهی سینه ای ده آتش افروز / در آن سینه، دلی و آن دل همه سوز

۲. هر آن دل را که سوزی نیست دل نیست / دل افسرده، غیر از آب و گل نیست

۳. کرامت کن درونی درد پرورد / دلی در وی درون درد و برون درد

۴. به سوزی ده کلامم را روایی / کز آن گرمی کند آتش گدایی

۵. دلم را داغ عشقی بر جبین نه / زبانم را بیانی آتشین ده

۶. ندارد راه فکرم روشنایی / ز لطفت پرتوی دارم گدایی

۷. اگر لطف تو نبود پرتوانداز / کجا فکر و کجا گنجینه راز؟

۸. به راه این امید پیچ در پیچم / مرا لطف تو می باید، دگر هیچ

تحلیل جامع بیت به بیت شعر نیایش فارسی دوازدهم

بیت ۱: الهی سینه ای ده آتش افروز / در آن سینه، دلی و آن دل همه سوز

معنی روان و مفهوم (قلمرو فکری): شاعر در این بیت، با تواضع و ارادت کامل، از خداوند متعال تقاضا می کند که وجودی سرشار از شور و اشتیاق الهی به او عطا کند؛ وجودی که همانند کوره ای فروزان، شعله ور از عشق باشد. او همچنین درخواست می کند که در این سینه، دلی قرار دهد که سراپا سوز و گداز عاشقی و بی قراری باشد، به گونه ای که تمامی هستی او را این آتش عشق فراگیرد.

قلمرو واژگانی:

• الهی: منادا، به معنای ای خداوند من.
• ده: فعل امر از مصدر دادن به معنای عطا کن، ببخش.
• آتش افروز: صفت فاعلی مرخم (کوتاه شده) به معنای آتش افروزنده، یعنی روشن کننده آتش. در اینجا کنایه از سرشار از عشق و شور الهی است.
• سوز: کوتاه شده سوزنده یا به معنای مصدری سوزش، گداز. در این مصرع، به معنای شور و اشتیاق و حرارت عشق عرفانی به کار رفته است.

قلمرو زبانی:

• الهی نقش منادا دارد.
• ده و سوز هر دو فعل امر هستند.
• حذف فعل باشد در پایان مصراع دوم (وان دل همه سوز [باشد]) به قرینه معنوی صورت گرفته است.
• ساختار دستوری بیت بر پایه درخواست و التماس از خداوند است.
• تکرار حرف اضافه در در در آن سینه، دلی به انسجام معنایی کمک می کند.

قلمرو ادبی:

• قالب: مثنوی (هر بیت دارای قافیه جداگانه است).
• وزن: مفاعیلن مفاعیلن فعولن (بحر هزج مسدس محذوف).
• سینه: مجاز از وجود و هستی انسان.
• آتش: استعاره آشکار از عشق الهی و شوریدگی عارفانه.
• آتش افروز: کنایه از لبریز از عشق و شور الهی.
• سوز: استعاره از عشق و حرارت درونی ناشی از آن.
• سینه، دل: مراعات نظیر (تناسب) و واژه آرایی (تکرار واژه).
• واج آرایی: تکرار صامت س و د به خصوص در مصراع دوم که حس سوز و گداز را تشدید می کند.

نکات تکمیلی و کنکوری:

• تفاوت معنایی سوز به عنوان صفت فاعلی (سوزنده) و اسم مصدر (سوزش) مهم است. در اینجا هر دو مفهوم به نوعی مستتر است.
• آتش افروز و سوز هر دو به مفهوم عشق و شور اشاره دارند و مؤید یکدیگرند.
• توجه به حذف فعل در امتحانات نهایی و کنکور می تواند نکته ای برای طرح سؤالات دستوری باشد.

بیت ۲: هر آن دل را که سوزی نیست دل نیست / دل افسرده، غیر از آب و گل نیست

معنی روان و مفهوم (قلمرو فکری): وحشی بافقی در ادامه بیت اول، به تبیین ارزش حقیقی دل می پردازد. او معتقد است که هر دلی که از شور و هیجان عشق الهی بی بهره باشد، در حقیقت سزاوار نام دل نیست و ارزش وجودی خود را از دست داده است. از نگاه او، چنین دلی، همچون پیکر بی جان و بی ارزشی است که تنها از آب و گل (ماده و جسم) تشکیل شده و از لطافت و معنویت تهی است. این بیت تأکید بر آن دارد که دل، با عشق معنا می یابد و بی عشق، صرفاً کالبدی مادی و بی روح است.

قلمرو واژگانی:

• سوز: در اینجا نیز استعاره از عشق و شوریدگی.
• را: حرف اضافه به معنای برای یا که که در ساختار هر آن دل را که… نشان دهنده مالکیت یا پیوند است.
• افسرده: در این بافت، به معنای بی بهره از معنویت، بی ذوق و حال، غمگین و بی نشاط.
• آب و گل: مجاز از جسم، ماده، پیکر بی روح.

قلمرو زبانی:

• نیست در مصراع اول (دل نیست) نقش فعل اسنادی دارد و به معنای وجود ندارد است.
• غیر از آب و گل نیست تأکیدی بر بی ارزشی دل بی عشق است.
• ساختار هر آن دل را که… یک ساختار شرطی و تاکیدی است.

قلمرو ادبی:

• دل نیست: تکرار واژه دل و فعل نیست برای تأکید بر مفهوم اصلی.
• افسرده: دارای ایهام تناسب. یک معنای آن بی حال و بی نشاط است و معنای دیگر آن یخ زده و منجمد که با واژه سوز (که حرارت دارد) تناسب تضادی ایجاد می کند.
• آب و گل: مجاز مرسل از جسم مادی و کالبد بی روح.
• دل، گل: جناس ناقص اختلافی (در حرف میانی ل و گ).
• واج آرایی: تکرار صامت س و ل در این بیت، به موسیقی درونی و تأثیرگذاری کلام می افزاید.

نکات تکمیلی و کنکوری:

• مفهوم اصلی بیت، ارزش دل به عشق است.
• ایهام موجود در افسرده و ارتباط آن با سوز می تواند مورد توجه در سؤالات آرایه های ادبی قرار گیرد.
• تشخیص نوع را و حذف فعل در بیت های مشابه از نکات مهم دستوری است.

بیت ۳: کرامت کن درونی درد پرورد / دلی در وی درون درد و برون درد

معنی روان و مفهوم (قلمرو فکری): شاعر در این بیت نیز همچنان به درخواست های خود از معشوق ازلی ادامه می دهد. او از خداوند می طلبد که به او کرم و بخشش کند و وجودی (درون) به او عطا نماید که پرورش یافته درد عشق باشد؛ وجودی که درد عشق را همچون یک هدیه الهی پذیرفته و با آن خو گرفته است. سپس، درخواست می کند که دلی در این وجود قرار گیرد که از درون و برون، سرشار از درد عشق باشد، به گونه ای که تمامی وجود او را این درد مقدس فرا گیرد و هیچ جنبه ای از او از این سوز محروم نماند. این درد، نه درد رنج جسمانی، بلکه درد عرفانیِ دوری از معشوق و طلب وصال است.

قلمرو واژگانی:

• کرامت کن: فعل امر به معنای جوانمردی کن، ببخش، عطا کن.
• درد پرورد: صفت مفعولی مرخم (کوتاه شده) به معنای پرورده شده از درد. در اینجا کنایه از پر بودن از عشق و دردی که از عشق زاده شده است.
• درون و برون: به معنای داخل و خارج؛ در این بافت، مجاز از همه وجود، سراسر.

قلمرو زبانی:

• درد پرورد یک ترکیب وصفی است که نقش صفت برای درون (یا دل) را ایفا می کند.
• تکرار درد در مصراع دوم نشان دهنده شدت و فراگیری این حس است.
• در وی به معنای در آن اشاره به درون یا سینه دارد.

قلمرو ادبی:

• درد پرورد: کنایه از دلی که با درد عشق پرورش یافته و بدان خو گرفته است.
• درون و برون: آرایه تضاد و همچنین مجاز از تمامی وجود.
• درون درد و برون درد: واج آرایی (تکرار صامت د و ر) و تکرار واژه درد که تأکید بر عمق و فراگیری این حس دارد.
• دل: مجاز از وجود یا احساسات درونی.

نکات تکمیلی و کنکوری:

• مفهوم درد در ادبیات عرفانی، غالباً بار معنایی مثبت دارد و نشان دهنده بیداری دل و طلب وصال است، نه رنج جسمانی.
• درد پرورد ممکن است به عنوان صفت مرکب یا صفت مشتق مورد سؤال قرار گیرد.
• توجه به تکرار واژه ها و حروف (واج آرایی) در ایجاد موسیقی درونی شعر.

بیت ۴: به سوزی ده کلامم را روایی / کز آن گرمی کند آتش گدایی

معنی روان و مفهوم (قلمرو فکری): شاعر در این بیت، از خداوند می خواهد که به سخن و بیان او چنان شور و حرارت و جذابیت عرفانی ببخشد که کلامش ارزشمند و گیرا شود. این کلام باید به حدی از سوز و گداز و تأثیرگذاری برسد که حتی آتش سوزان هم در برابر آن احساس حقارت کند و گرمی و حرارت را از کلام شاعر گدایی نماید. این درخواست نشان دهنده آرزوی شاعر برای تبدیل شدن به یک مبلغ عشق الهی است که کلامش بتواند دل ها را به سوی معشوق بکشاند.

قلمرو واژگانی:

• سوز: استعاره از عشق و شوریدگی، حرارت درونی ناشی از عشق.
• روایی: ارزش، اعتبار، رواج، مقبولیت.
• کز آن: کوتاه شده که از آن؛ آن مرجع ضمیر به سوز یا کلام (در اینجا بیشتر به سوز کلام اشاره دارد).
• گدایی کند: طلب کند، محتاج باشد.

قلمرو زبانی:

• را در کلامم را روایی به معنای به است؛ یعنی به کلامم روایی بده. این را فک اضافه نیست، بلکه نشانه مفعول یا حرف اضافه است.
• گرم کُند فعل مضارع التزامی است (یعنی آتش گرمی را گدایی کند).
• مصراع دوم علت و توصیف کننده مصراع اول است.

قلمرو ادبی:

• سوز: استعاره از حرارت و شور عشق در کلام.
• آتش گدایی کند: تشخیص (جان بخشی به آتش) و اغراق (زیاده روی در توصیف گرمی و تأثیر کلام).
• آتش، سوز، گرمی: مراعات نظیر (تناسب).
• مصراع دوم (کز آن گرمی کند آتش گدایی): کنایه از نهایت تأثیرگذاری، حرارت و سوزندگی کلام شاعر.
• واج آرایی: تکرار صامت ک و ر در این بیت، بر جنبه های آوایی آن می افزاید.

نکات تکمیلی و کنکوری:

• مفهوم اصلی بیت، درخواست عشق سوزناک و تأثیرگذار در کلام است.
• اغراق و تشخیص در این بیت برای بیان شدت تأثیر عشق در کلام، از نکات کلیدی است.
• شناخت نقش را در جملات و انواع فعل ها (مانند مضارع التزامی) اهمیت دارد.

بیت ۵: دلم را داغ عشقی بر جبین نه / زبانم را بیانی آتشین ده

معنی روان و مفهوم (قلمرو فکری): در این بیت، وحشی بافقی دو درخواست مهم از خداوند دارد. در بخش اول، از خدا می خواهد که دل او را به گونه ای نشان دار و متأثر از عشق خود کند که گویی داغ عشق بر پیشانی دلش نهاده شده باشد. این داغ، نه نشانه ذلت، بلکه علامت بندگی و تعلق همیشگی به معشوق ازلی است، شبیه به رسم نشانداری غلامان و بردگان. در بخش دوم، درخواست می کند که به زبان او بیانی ببخشد که آتشین و گیرا باشد؛ بیانی که از سوز عشق نشأت گرفته و توانایی تأثیرگذاری عمیق بر دیگران را داشته باشد.

قلمرو واژگانی:

• داغ: نشان، علامت؛ در اینجا کنایه از تعلق و وابستگی همیشگی به عشق. همچنین می تواند به معنای سوز و حرارت نیز باشد.
• جبین: پیشانی. جبین دل در اینجا کنایه از جلوه و مرکزیت دل است.
• نه: فعل امر از مصدر نهادن به معنای قرار بده.
• آتشین: صفتی استعاری به معنای سوزان، پرشور، گیرا، جذاب.

قلمرو زبانی:

• را در دلم را داغ عشقی بر جبین نه نقش فک اضافه دارد؛ یعنی داغ عشقی بر جبینِ دلم نه.
• را در زبانم را بیانی آتشین ده حرف اضافه به معنای به است؛ یعنی به زبانم بیانی آتشین ده.
• نه و ده هر دو فعل امر هستند.

قلمرو ادبی:

• داغ عشق: اضافه تشبیهی (عشق به داغ تشبیه شده است).
• جبین دل: اضافه استعاری (دل به انسانی تشبیه شده که جبین دارد) و تشخیص (دل صاحب پیشانی است).
• داغ نهادن بر جبین: کنایه از عاشق همیشگی و بنده دائمی خداوند شدن.
• زبان: مجاز از گفتار یا قدرت سخنوری.
• بیان آتشین: حس آمیزی (بیان را با ویژگی حسی آتش وصف کرده) و کنایه از سخن گرم و گیرا و تأثیرگذار.
• نه، ده: جناس ناقص اختلافی (در حرف میانی).
• دل، جبین، زبان: مراعات نظیر (تناسب).
• داغ: ایهام تناسب با آتشین (۱. سوزان؛ ۲. نشان).

نکات تکمیلی و کنکوری:

• اهمیت تشخیص نقش های مختلف را در جملات برای تحلیل دستوری.
• حس آمیزی در بیان آتشین و مفهوم کنایی آن از نکات پرکاربرد در کنکور است.
• مفهوم بندگی همیشگی و درخواست عشق از خدا پیام اصلی این بیت است.

وحشی بافقی در شعر «نیایش»، با هنرمندی تمام، از آرایه های ادبی گوناگون برای بیان عمق ارادت و شیفتگی خود به پروردگار بهره می برد، به گونه ای که هر بیت، دریچه ای به سوی معانی عمیق عرفانی می گشاید و ارتباط معنوی انسان با خالق هستی را به تصویر می کشد.

بیت ۶: ندارد راه فکرم روشنایی / ز لطفت پرتوی دارم گدایی

معنی روان و مفهوم (قلمرو فکری): شاعر در این بیت، به عجز و ناتوانی خود در مسیر شناخت و درک حقایق هستی اقرار می کند. او می گوید که راه اندیشه و تفکر او در تاریکی گم شده و به تنهایی نمی تواند مسیر درست را بیابد. از این رو، با تمام وجود، از لطف و عنایت الهی طلب یاری می کند و از خداوند می خواهد که پرتوی از نور معرفت خود را بر اندیشه او بتاباند تا راهش روشن شود و بتواند به شناخت حقیقی دست یابد. این بیت، اعتراف به محدودیت عقل بشری و نیاز به هدایت و نور الهی را نشان می دهد.

قلمرو واژگانی:

• پرتو: فروغ، روشنایی، نور.
• لطف: مهربانی، عنایت، توجه، رحمت.
• گدایی: در اینجا به معنای خواستن، طلب کردن با فروتنی.

قلمرو زبانی:

• راه فکرم یک ترکیب اضافی است که به معنای راه اندیشه من است.
• روشنایی اسم مصدر است.
• دارم گدایی به معنای گدایی می کنم یا در حال گدایی هستم.

قلمرو ادبی:

• راه فکر: اضافه تشبیهی (فکر به راهی تشبیه شده است).
• نداشتن روشنایی: کنایه از گمراه بودن، در تاریکی جهل فرو رفتن.
• پرتو لطف: استعاره مکنیه (لطف به موجودی تشبیه شده که پرتو دارد).
• واج آرایی: تکرار صامت ر در این بیت، به موسیقی و روانی کلام کمک می کند و حس طلب و نیاز را منعکس می سازد.

نکات تکمیلی و کنکوری:

• مفهوم نیاز به یاری حق برای یافتن راه درست و معرفت حقیقی از پیام های اصلی این بیت است.
• آرایه کنایه و استعاره مکنیه در این بیت اهمیت بالایی دارند.
• این بیت بیانگر فلسفه عرفانی اتکای بر حق و نفی خودبینی است.

بیت ۷: اگر لطف تو نبود پرتوانداز / کجا فکر و کجا گنجینه راز؟

معنی روان و مفهوم (قلمرو فکری): شاعر در این بیت، نقش محوری لطف الهی را در شناخت حقایق هستی برجسته می کند. او به صورت پرسش انکاری می گوید که اگر مهربانی و عنایت خداوند نمی بود که همچون نوری راهنما، جهان و دل ها را روشن سازد (پرتوانداز)، چگونه ممکن بود که فکر محدود انسانی بتواند به گنجینه اسرار و رازهای عمیق آفرینش دست یابد؟ این بیت تأکید دارد که هرگونه شناخت و معرفت حقیقی، تنها به یاری لطف بی کران الهی میسر است و بدون آن، عقل و اندیشه بشر در فهم رازهای هستی ناتوان خواهد بود.

قلمرو واژگانی:

• پرتوانداز: صفت فاعلی مرخم به معنای روشن کننده، روشنگر.
• گنجینه راز: خزانه اسرار، اشاره به اسرار و حقایق الهی و هستی.

قلمرو زبانی:

• مصرع دوم کجا فکر و کجا گنجینه راز؟ پرسش انکاری است؛ یعنی فکر نمی تواند به گنجینه راز برسد.
• کجا در اینجا به معنای چگونه ممکن است.
• نبود در اینجا به معنای نمی بود یا اگر نباشد است.

قلمرو ادبی:

• لطف… پرتوانداز: استعاره مکنیه (لطف الهی به چراغ یا نوری تشبیه شده که پرتو می افکند).
• گنجینه راز: اضافه تشبیهی (راز به گنجینه تشبیه شده است).
• کجا… کجا: واژه آرایی (تکرار واژه کجا) که بر حس ناتوانی و پرسش انکاری تأکید می کند.
• کل بیت: دارای آرایه پرسش انکاری.

نکات تکمیلی و کنکوری:

• مفهوم لطف الهی راهگشای ما در زندگی و شناخت است، پیام محوری این بیت است.
• آرایه پرسش انکاری و نحوه استخراج مفهوم آن از نکات مهم تستی است.
• تأکید بر نقش هدایت کننده خداوند در مقابل محدودیت های عقل بشری.

بیت ۸: به راه این امید پیچ در پیچم / مرا لطف تو می باید، دگر هیچ

معنی روان و مفهوم (قلمرو فکری): شاعر در آخرین بیت این مثنوی، جمع بندی نهایی از وضعیت خود و تنها امیدش ارائه می دهد. او راه شناخت و رسیدن به وصال حق را مسیری دشوار و پرفرازونشیب (پیچ در پیچ) می داند که سرشار از امید و آرزو است. در این مسیر پر چالش، شاعر با تمام وجود اعلام می کند که تنها و تنها به لطف و عنایت خداوند نیازمند است و هیچ چیز دیگری جز یاری و رحمت الهی نمی تواند او را در این راه یاری رساند. این بیت، اوج توکل و وابستگی عارفانه به ذات حق و نفی هرگونه اتکا به غیر را نشان می دهد.

قلمرو واژگانی:

• به راه این: به به معنای در یا برای.
• پیچ در پیچ: کنایه از دشوار، پر چالش، پر از موانع.
• مرا: را در اینجا مالکیت و دارندگی را می رساند؛ یعنی برای من.
• می باید: لازم است، ضروری است.
• دگر هیچ: هیچ چیز دیگر.

قلمرو زبانی:

• راه این امید پیچ در پیچم یک ترکیب اضافی گسترده است.
• می باید فعل لازم به معنای ضرورت است.

قلمرو ادبی:

• راه پیچ در پیچ: کنایه از مسیر سخت و دشوار شناخت و طلب عشق الهی.
• پیچ، هیچ: جناس ناقص اختلافی (در حرف میانی).
• واج آرایی: تکرار صامت چ و ی در این بیت، به موسیقی و روانی کلام افزوده و بر مفهوم تأکید می کند.
• دگر هیچ: تأکید و اغراق در بی نیازی از غیر خدا.

نکات تکمیلی و کنکوری:

• پیام اصلی بیت، چشم داشت کامل به لطف خداوند و نفی هرگونه امید به غیر او است.
• کنایه راه پیچ در پیچ برای بیان دشواری مسیر سلوک عرفانی بسیار مهم است.
• عبارت دگر هیچ نشان دهنده توحید افعالی و توکل مطلق عارفانه است.

نکات مهم و کلیدی درس نیایش

شعر «نیایش» وحشی بافقی، خلاصه ای از جهان بینی عرفانی او و بسیاری از عارفان دیگر است. پیام اصلی این شعر، طلب عشق الهی و اعتراف به ناتوانی انسان در رسیدن به معرفت حق، بدون یاری و لطف اوست. شاعر در تمام ابیات، بر یک محور اصلی تأکید می کند: ارزش وجود انسان به دلِ عاشق است و دلی که از این شور و سوز محروم باشد، فرقی با آب و گل (ماده بی جان) ندارد. این شعر، اوج خلوص نیت در درخواست از خداوند را نشان می دهد و تأکید می کند که رسیدن به هرگونه کمال و معرفت، تنها در پرتو عنایت الهی ممکن است.

از برجسته ترین ویژگی های سبکی و زبانی این شعر می توان به سادگی و روانی کلام در عین عمق معنایی، استفاده مؤثر از آرایه های ادبی چون استعاره (برای عشق و معرفت)، کنایه (برای توصیف حالات عرفانی)، و تشخیص (برای جان بخشی به مفاهیم انتزاعی) اشاره کرد. وحشی بافقی در این مثنوی کوتاه، از واژگان و ترکیبات آشنا و دلنشین بهره برده است که همین امر، فهم پیام های عمیق آن را برای مخاطبان مختلف آسان تر می کند.

ارتباط معنایی شعر «نیایش» با دیگر اشعار عرفانی فارسی، مانند اشعار مولانا و حافظ، در مفاهیمی چون طلب عشق ازلی، ناتوانی عقل در شناخت حق و نیاز مبرم به لطف الهی، کاملاً مشهود است. وحشی بافقی نیز همچون این بزرگان، دل را مرکز ادراک و محل تابش انوار الهی می داند و هرگونه کمال روحی را در گرو بیداری این دل به عشق می شمارد. این شعر، چکیده ای از سیر و سلوک عرفانی و نمایش دهنده رابطه عاشقانه بنده با معشوق ازلی است.

جدول خلاصه آرایه های ادبی مهم در شعر نیایش

درک و تحلیل آرایه های ادبی، یکی از ارکان مهم در مطالعات ادبیات فارسی، به ویژه در کنکور و امتحانات نهایی است. جدول زیر، مهمترین آرایه های به کار رفته در شعر «نیایش» را به همراه مثال هایی از متن شعر و توضیحاتی کوتاه ارائه می دهد تا مرور و یادگیری این نکات را تسهیل کند.

آرایه ادبی	مثال از شعر	توضیح کوتاه
استعاره	آتش (از عشق)، سوز (از عشق)، پرتو لطف	به کار بردن واژه ای به جای واژه دیگر بر اساس شباهت.
کنایه	آتش افروز (سرشار از عشق)، درد پرورد (پر از عشق)، راه پیچ در پیچ (دشوار)	بیان غیرمستقیم مفهومی که با معنی ظاهری متفاوت است.
مجاز	سینه (از وجود)، آب و گل (از جسم مادی)	به کار بردن یک واژه به جای واژه دیگر به واسطه رابطه غیر شباهت.
تشخیص (جان بخشی)	جبین دل، آتش گدایی کند	دادن ویژگی های انسانی به غیر انسان.
مراعات نظیر (تناسب)	سینه، دل؛ آتش، سوز، گرمی؛ دل، جبین، زبان	آوردن کلماتی که در یک مجموعه معنایی با هم تناسب دارند.
جناس	دل، گل (ناقص اختلافی)؛ نه، ده (ناقص اختلافی)؛ پیچ، هیچ (ناقص اختلافی)	هم آوایی یا شباهت واژه ها در حروف، با اختلاف در معنی.
واج آرایی	تکرار «س» و «ل» در بیت ۲؛ «د» و «ر» در بیت ۳ و ۶؛ «چ» در بیت ۸	تکرار یک یا چند صامت یا مصوت در کلام برای ایجاد موسیقی.
پرسش انکاری	کجا فکر و کجا گنجینه راز؟	سؤالی که پاسخ آن از پیش مشخص و منفی است و برای تأکید به کار می رود.
ایهام تناسب	افسرده (با سوز)؛ داغ (با آتشین)	واژه ای که دو معنی دارد و تنها یک معنی آن در کلام، با سایر کلمات تناسب دارد.

نکات طلایی کنکوری و آمادگی برای امتحانات

موفقیت در درس ادبیات فارسی، به خصوص در بخش های مربوط به شعر و نثر، نیازمند رویکردی هدفمند است. شعر «نیایش» نیز از این قاعده مستثنا نیست و با رعایت نکات زیر می توان بهترین نتیجه را کسب کرد:

1. تحلیل بیت به بیت: هرگز به معنی کلی بسنده نکنید. تک تک واژگان را از نظر معنا، نقش دستوری و آرایه های ادبی بررسی کنید. ابیات اول و دوم و پنجم از نظر مفاهیم عرفانی و آرایه های پرکاربرد، بسیار مهم هستند.
2. قلمرو واژگانی دقیق: بر روی معنای اصلی و کنایی واژگانی مانند سوز، آتش افروز، درد پرورد، جبین، روایی و پرتوانداز تمرکز کنید. گاهی طراحان کنکور سؤالاتی با تفاوت های ظریف معنایی طرح می کنند.
3. قلمرو زبانی و دستوری: به شناسایی افعال حذف شده، نقش های مختلف را، انواع ترکیبات وصفی و اضافی، و انواع فعل ها (مانند مضارع التزامی) اهمیت دهید. سؤالات مربوط به تشخیص جمله ساده یا مرکب، و اجزای جمله از این شعر محتمل است.
4. قلمرو ادبی کامل: تمامی استعاره ها، کنایه ها، تشخیص ها، جناس ها و مراعات نظیرها را به خوبی فرا بگیرید. ایهام تناسب در واژگانی مانند افسرده و داغ می تواند نقطه تمرکز سؤالات دشوارتر باشد.
5. مفاهیم محوری: پیام اصلی هر بیت را درک کنید. مفاهیمی چون ارزش دل به عشق، نیاز به هدایت الهی، درخواست سوز عشق و ناتوانی عقل بدون لطف حق از مفاهیم کلیدی این شعرند که می توانند در سؤالات درک مطلب و مفهوم کلی طرح شوند.
6. مقایسه با اشعار دیگر: در کنکور، گاهی بیتی از این شعر را با بیتی از شاعری دیگر (مثلاً حافظ یا مولانا) مقایسه می کنند. سعی کنید مفاهیم مشترک یا متفاوت را شناسایی کنید.

اشتباهات رایج دانش آموزان اغلب شامل عدم توجه به تفاوت های ظریف در معنای واژگان، اشتباه در تشخیص نقش های دستوری، و نادیده گرفتن برخی آرایه های ادبی پنهان است. برای حل این مشکلات، مطالعه دقیق، مرور مکرر، و تمرین مداوم با نمونه سؤالات مختلف توصیه می شود.

نمونه سوالات امتحانی نیایش فارسی دوازدهم (با پاسخ تشریحی)

سؤال ۱: معنی و مفهوم بیت زیر را به نثر روان بنویسید و آرایه های ادبی آن را مشخص کنید:

«هر آن دل را که سوزی نیست دل نیست / دل افسرده، غیر از آب و گل نیست»

پاسخ تشریحی:
معنی و مفهوم: هر دلی که از شور و حرارت عشق الهی بی بهره باشد، در حقیقت سزاوار نام دل نیست؛ زیرا دلی که عاشق نباشد و شوریدگی نداشته باشد، ارزشی ندارد و چیزی جز جسمی مادی و بی روح که از آب و گل ساخته شده، نیست. پیام اصلی این بیت تأکید بر ارزش حقیقی دل با عشق است.

آرایه های ادبی:

• دل نیست، دل: واژه آرایی و تکرار برای تأکید.
• سوز: استعاره از عشق و شوریدگی.
• افسرده: ایهام تناسب (۱. بی حال و بی نشاط؛ ۲. یخ زده و منجمد که با سوز تضاد دارد).
• آب و گل: مجاز مرسل از جسم مادی و کالبد بی روح.
• دل، گل: جناس ناقص اختلافی.
• واج آرایی: تکرار صامت س و ل.

سؤال ۲: در بیت «دلم را داغ عشقی بر جبین نه / زبانم را بیانی آتشین ده»، نقش را در هر دو مصراع را از نظر دستوری توضیح دهید.

پاسخ تشریحی:

• دلم را داغ عشقی بر جبین نه: را در اینجا نقش فک اضافه دارد. ساختار اصلی جمله داغ عشقی بر جبینِ دلم نه بوده که دل مضاف الیه بوده و با آمدن را از اضافه گسسته شده و به عنوان مفعول قرار گرفته است.
• زبانم را بیانی آتشین ده: را در اینجا حرف اضافه به معنای به است و زبانم نقش متمم را دارد. (یعنی به زبانم بیانی آتشین ده).

سؤال ۳: آرایه حس آمیزی و کنایه را از بیت «به سوزی ده کلامم را روایی / کز آن گرمی کند آتش گدایی» استخراج کرده و توضیح دهید.

پاسخ تشریحی:
حس آمیزی: در این بیت، حس آمیزی به طور مستقیم وجود ندارد، اما در بیت پنجم بیان آتشین نمونه ای از حس آمیزی است. در این بیت، گرمی (حس لامسه) به کلام (بیان) ربط داده شده است.

کنایه:
کز آن گرمی کند آتش گدایی: این عبارت کنایه از شدت تأثیرگذاری و حرارت کلام شاعر است؛ به حدی که حتی آتش نیز از آن کلام گرمی و شور می طلبد. این کنایه نشان دهنده اغراق در قدرت و جذابیت کلامی است که از عشق الهی سرچشمه گرفته باشد.

سؤال ۴: در بیت «اگر لطف تو نبود پرتوانداز / کجا فکر و کجا گنجینه راز؟» منظور از گنجینه راز چیست و آرایه اصلی مصراع دوم را بنویسید.

پاسخ تشریحی:
منظور از گنجینه راز: گنجینه راز به اسرار و حقایق الهی، معارف عمیق هستی، و ذات پنهان پروردگار اشاره دارد که شناخت آن برای عقل محدود بشری دشوار و گاهی ناممکن است.

آرایه اصلی مصراع دوم: آرایه اصلی در مصراع دوم، پرسش انکاری است. شاعر با طرح این سؤال که کجا فکر و کجا گنجینه راز؟، قصد دارد تأکید کند که فکر و عقل انسانی به تنهایی نمی تواند به گنجینه رازها دست یابد و این امر فقط با لطف و عنایت الهی میسر است.

سؤال ۵: واژگان «جبین» و «روایی» را در بافت شعر «نیایش» معنی کنید.

پاسخ تشریحی:

• جبین: در اینجا به معنای پیشانی است؛ اما در ترکیب جبین دل به معنای مرکز و جلوه دل یا نشانه ای بر دل کنایه دارد.
• روایی: به معنای ارزش، اعتبار، رواج، مقبولیت است. در بیت به سوزی ده کلامم را روایی، به معنای آن است که به کلام من ارزش و نفوذ بده.

سؤال ۶: بیت اول این شعر را تقطیع وزنی کنید و نام وزن آن را بنویسید.

«الهی سینه ای ده آتش افروز / در آن سینه، دلی و آن دل همه سوز»

پاسخ تشریحی:
تقطیع:

ا / لا / هی / سی / نِ / ای / ده / آ / تش / اَف / روز

مَ / فا / عی / لُن / مَ / فا / عی / لُن / فَعُو / لُن

د / ران / سی / نِ / دِ / لی / وآن / دِ / لَ / مَ / سُوز

مَ / فا / عی / لُن / مَ / فا / عی / لُن / فَعُو / لُن

نام وزن: مفاعیلن مفاعیلن فعولن (بحر هزج مسدس محذوف)

فهم عمیق این ابیات، نه تنها به نمره بهتر در امتحانات کمک می کند، بلکه دریچه ای به سوی درک غنای ادبیات عرفانی ایران و ارتباط عمیق شاعر با ذات الهی می گشاید.

نتیجه گیری

شعر «نیایش (لطف تو)» اثر ماندگار وحشی بافقی، گنجینه ای ارزشمند از مفاهیم عرفانی، زبانی و ادبی است که مطالعه دقیق آن برای دانش آموزان پایه دوازدهم، داوطلبان کنکور و تمامی علاقه مندان به ادبیات فارسی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این مقاله با ارائه تحلیل بیت به بیت و جامع از تمامی قلمروهای شعری، به همراه نکات کنکوری و نمونه سؤالات، تلاشی بود تا مسیر درک عمیق این شاهکار ادبی را هموار سازد.

امید است که این راهنمای جامع، ابزار مؤثری برای تسلط کامل بر نکات نیایش فارسی دوازدهم باشد و شما را در مسیر کسب موفقیت های علمی یاری رساند. با مطالعه مستمر و عمیق، می توان به درک لایه های پنهان این اشعار دست یافت و از زیبایی های بی بدیل ادبیات فارسی بهره برد. برای تقویت بیشتر دانش خود در حوزه ادبیات، به شما توصیه می شود که به مطالعه سایر مباحث ادبی و تحلیلی بپردازید و همواره در پی گسترش افق های معرفتی خود باشید.