نگاهی به اهداف مامون از مهاجرت اجباری امام رضا(ع)

زندگی نیوز/اصفهان تبعید و کوچ اجباری، یکی از انواع محدودیت هایی است که حاکمان بسیاری در طول تاریخ برای مخالفان سیاسی خود، اعمال و البته آن را با عناوینی مانند انتخاب مخالفان برای مسیولیت های جدید، توجیه و درواقع تطهیر کرده اند؛ درست مانند آنچه مامون عباسی برای امام رضا(ع) رقم زد.

 تاریخ کوچاندن مخالفان یا رقبای قدرتمند سیاسی، یک رویه مرسوم بوده، و در پی آن بعد از پایان حکومت های مختلف، بسیاری از افراد، اقوام و قبیله ها از محل سکونت ابتدایی شان تبعید یا جابه جا شده اند که در ایران نیز نمود داشته است. برخی از کرمانج ها از کردستان به خراسان و برخی دیگر به مازندران کوچانده شدند، سیستانی ها در استان گلستان سکنا گزیدند، پاره ای از اعراب در حاشیه دماوند زندگی می کند، حتی قاجار از پیرامون ارمنستان به سمت استرآباد یا گرگان امروزی کوچ کردند. آغا محمد خان قاجار نیز توسط کریم خان زند اسیر و به شیراز منتقل شد.

این مهاجرت ها به دو دلیل اتفاق می افتاد؛ اول اینکه حاکمان وقت بیم آن را داشتند که مخالفان یا رقبای امروز و حامیان دیروز، با توسل به بنیۀ قومی و قبیله ای خود علیه آنها شورش کنند، و دومین علت این است که چون قدرت نظامی رقبای امروز و همراهان دیروز (پیش از به قدرت رسیدن حاکم) برای تثبیت مرزهای کشور مفید بود، آنان را به سمت مرزها گسیل می دادند.

یکی از ضرب المثل های سیاسی رایج این است که «دوستت را نزدیکت نگه دار و دشمنت را نزدیک تر». در مفهوم این مَثَل باید گفت یکی از راه حل ها برای دفع خطرات احتمالی که توسط حکومت ها اتخاذ می شود، این است که از مخالفان یا رقبای امروز و حامیان دیروز را در جهت تثبیت پایه های حکومت، نزد خود به کار بگیرند. برای مثال تلاش می کردند که با دور کردن فردی یا طایفه ای از سرزمین و پیروانش از قدرت قبیله ای آنان بکاهند و یا حتی آنان را به دشمنان برون مرزی مشغول کنند. این گونه از قدرت مخالفان کاسته و خطرات احتمالی آنها دفع می شد.

با این مقدمه، علت مهاجرت اجباری امام علی ابن موسی الرضا(ع) را بهتر متوجه می شویم. برای درک بهتر چرایی این مهاجرت اجباری، لازم است تاریخ را ورق بزنیم و شرایط سیاسی و اجتماعی آن روزگار را از نظر بگذرانیم.

مامون، خلیفه جوان عباسی، به علت اینکه از مادری عجم زاده شده بود، نزد خاندانش مشروعیت لازم را برای نشستن به کرسی خلافت نداشت. او با برادرکشی، که رسمی منفور در اسلام اما معمول در جهانِ سنت است، بر تخت خلافت نشست و خاندان او به قدرت زور و ضرب شمشیر پادشاهی او را پذیرفتند. در آن دوران نابه سامان، شورش های علویان رواج یافته بود و هرگونه مخالفت با نظام حاکم، توسط مسلمانان مورد استقبال قرار می گرفت. برخی از این مخالفت های جدی، توسط علویان صورت می گرفت و برادران امام رضا(ع) در یمن و خوزستان، حکومت های مستقل تشکیل داده بودند.

کمتر کسی از ساکنان بلاد اسلامی باور می کرد که هارون الرشید، امام کاظم(ع) را به شهادت نرسانده باشد و به همین دلایل بود که امام رضا(ع) امامت خود را علناً مطرح می کردند و مردم مجال یافته بودند که گرد ایشان جمع شوند و خطر برای موجودیت عباسیان جدی شده بود. درحالی بود که امام صادق(ع) به جهت خفقان دوران عباسی، 5 نفر را به عنوان جانشین خود معرفی کرد تا وصی برگزیده را از گزند دشمنان در امان باشد، امام کاظم(ع) علنا وصی خود را معرفی کرده و امام رضا(ع) نیز بدون لکنت امامت خود را مطرح می کردند.

هر حکومتی دوران ظهور، اوج و سقوطی دارد و پس از هارون الرشید (مقتدرترین خلیفۀ عباسی) و شهادت امام کاظم(ع)، حکومت عباسیان در سراشیبی سقوط قرار گرفت. مامون عباسی با نزدیک کردن امام رضا(ع) به خود، چند هدف را دنبال کرد. یکی از این اهداف او این بود که در شرایطی که خاندان خودش حامی او نیستند، با ادعای عمل وعدۀ اجداد خود و سپردن حکومت به دست خاندان پیامبر(ص) نزد علویان شورشی و پیروان آنان مشروعیتی دست و پا کرده و از سوی دیگر شورش های علویان در سراسر بلاد اسلامی را کنترل کند. هدف دیگر او این بود که با رجعت به شعار اولیهٔ عباسیان، باز هم پایگاه مردمی عباسیان را احیا کرده و سلسلهٔ موروثی خود را از سراشیبی سقوط نجات دهد.

هدف بعدی او طبق قاعدۀ «دوستت را نزدیکت نگه دار و دشمنت را نزدیکتر» این است که مخالف ترازش را زیر نظر داشته باشد و چهارمین هدف این است که امام رضا(ع) را از مرکز طرفداران و پیروانش دور کرده تا از برنامه ریزی جهت هر گونه قیام و جنبش علوی توسط امام رضا(ع) جلوگیری کرده باشد. مامون، در این راستا از هیچ تلاش ظاهری دریغ نکرد و حتی پرچم سیاه عباسیان را با پرچم سبز علویان تعویض و شایعه گرایشش به تشیع را پراکنده کرد.

با این حال حمایت موقت و ضعیف علویان برای خلافت خلیفۀ جوان عباسی کافی نبود و او کسب حمایت خاندانش را ترجیح می داد. به همین دلیل به هر اقدامی دست زد و در همین راستا امام رضا(ع) را مسموم کرده و به شهادت رساند. او حتی به وزیر سیاست مدار خود هم رحم نکرد و او را برای خوش آمد خاندانش و هموار کردن راه آشتی با بغداد به قتل رساند.

البته نباید از نظر دور داشت که مهاجرت اجباری امام رضا(ع) و ولایتعهدی اسمی و ظاهری ایشان، عباسیان را وادار می کرد که شدت خشونت و تنگا را بر امام کمتر کنند و به همین دلیل حضور امام در ایران، سرچشمۀ خیر و برکات فراوان و سنگ بنای مکتب علمی نیشابور شد.

پایان خبر زندگی نیوز

نگاهی به اهداف مامون از مهاجرت اجباری امام رضا(ع)