تاریخ در شهرکرد

شهرکرد واقع در دامنه های زاگرس و معروف به بام ایران شهری با پیشینه ای کهن است. شواهد باستان شناسی و آثار تاریخی برجای مانده در این منطقه حکایت از استقرار و تمدن بشری در هزاره های دور پیش از میلاد دارد. این شهر که از دیرباز به واسطه موقعیت جغرافیایی و منابع طبیعی اش مورد توجه بوده فرهنگ و آداب ورسوم غنی ای را در دل خود پرورانده است.

در این نوشتار به بررسی ابعاد مختلف تاریخ و فرهنگ شهرکرد از ریشه نام آن و جایگاه جغرافیایی اش گرفته تا جاذبه های تاریخی و صنایع دستی فاخرش می پردازیم تا تصویری جامع از این دیار کهن ارائه دهیم.

پیشینه

نام کنونی شهرکرد که در گذشته به دهکرد شهرت داشت در شهریور ماه ۱۳۱۴ خورشیدی و با تصویب فرهنگستان ایران به شکل فعلی درآمد. وجه تسمیه دهکرد از ترکیب دو بخش ده و کرد گرفته شده است. واژه کرد در این بافت به معنای گله دار یا رمه گردان به کار رفته است. این تعبیر با توجه به موقعیت طبیعی منطقه دشت های وسیع و چمنزارهای حاصلخیز دشت دهکرد که بستر مناسبی برای دامپروری بوده اند منطقی به نظر می رسد و نشان دهنده اشتغال اصلی ساکنان اولیه این آبادی به دامداری است.

در متون تاریخی نام دهکرد کمتر از سایر نقاط تاریخی ایران دیده می شود و اولین اشاره های مکتوب به این منطقه عمدتاً مربوط به دوره زندیه است اگرچه شواهدی مانند قدمت قلعه قدیمی دهکرد که حداقل به دوره صفویه بازمی گردد و وجود قبور کهن تر نشان دهنده سابقه زیستی طولانی تری پیش از آن است. مفهوم واژه کُرد در دوران پیش از اسلام و حتی پس از آن فراتر از یک قومیت خاص بوده و به طور کلی به گروه های رمه گردان و کوچ نشین ایرانی تبار فلات ایران اطلاق می شده است بدون آنکه لزوماً به معنای قومی خاص باشد. این مردمان به دلیل شیوه زندگی و اتکای کمتر به منابع مکتوب اطلاعات تاریخی کمتری از خود بر جای گذاشته اند.

جایگاه جغرافیایی

شهرکرد در بخش مرکزی استان چهارمحال و بختیاری واقع شده و مرکز این استان و شهرستان شهرکرد محسوب می شود. این شهر در فاصله حدود ۸۵ کیلومتری جنوب غرب اصفهان قرار گرفته است. از نظر توپوگرافی شهرکرد در دامنه شمالی رشته کوه های زاگرس جای دارد و به همین دلیل دارای ارتفاع قابل توجهی از سطح دریا است. ارتفاع این شهر بین ۲۰۷۰ تا ۲۳۱۰ متر متغیر است که آن را به مرتفع ترین مرکز استان در ایران تبدیل کرده و شهرت بام ایران را برای آن به ارمغان آورده است.

موقعیت جغرافیایی شهرکرد بر آب و هوای آن تأثیر مستقیم گذاشته است؛ اقلیم آن نیمه خشک سرد با تابستان های معتدل و زمستان های بسیار سرد است. این جایگاه کوهستانی همچنین بر نوع پوشش گیاهی و جانوری منطقه و همچنین فعالیت های اقتصادی سنتی مانند دامپروری و کشاورزی در دشت های اطراف تأثیرگذار بوده است. همسایگان شهرکرد شامل شهرستان های سامان بن کوهرنگ لنجان بروجن فرخشهر کیار و فارسان هستند که تبادلات فرهنگی و اقتصادی با آن ها در طول تاریخ شکل گرفته است.

تاریخچه شهرکرد

تاریخچه سکونت و تمدن در محدوده دشت شهرکرد و مناطق اطراف آن بر اساس یافته های باستان شناسی به هزاره های بسیار دور پیش از میلاد مسیح بازمی گردد. کشف سکه هایی مربوط به دوران اشکانی و ساسانی در منطقه نشان دهنده اهمیت این ناحیه در دوران تاریخی ایران باستان است. اما شواهد قدیمی تر نظیر استقرارهای باستانی در تپه های اطراف قدمتی به مراتب بیشتر را برای این منطقه گواهی می دهند.

تپه های باستانی گورگایو و تپه سراب (گنبدک) در نزدیکی شهر کیان آثاری با قدمت حداقل ۷۰۰۰ سال را در خود جای داده اند و تپه سراب به عنوان یکی از مهم ترین سایت های دوره نوسنگی زاگرس جنوبی شناخته می شود که قدمت سکونت انسانی در آن به بیش از ۸۰۰۰ سال می رسد. در شهر هفشجان در ۱۴ کیلومتری شهرکرد نیز سفالینه ها و ابزارهای سنگی با پیشینه ۹۰۰۰ ساله بر روی تپه های باستانی کشف شده است. تپه اسکندری هفشجان که گمان می رود سازه ای شبیه به زیگورات داشته باشد اولین و بزرگ ترین اثر ملی استان چهارمحال و بختیاری است و قدیمی ترین گمانه زنی های باستان شناسی استان در این منطقه انجام شده است. این یافته ها نشان می دهند که منطقه شهرکرد کنونی از دیرباز محلی جذاب برای استقرار و زندگی انسان بوده است.

با وجود این قدمت باستانی همانطور که پیشتر ذکر شد نام دهکرد تا پیش از دوره صفویه در اسناد تاریخی دیده نمی شود و اولین بار در دوره زندیه به آن اشاره شده است. بنای مسجد اتابکان که قدمت آن به دوره حکمرانی اتابکان لر بزرگ بازمی گردد یکی دیگر از نشانه های قدمت تاریخی شهر در دوران میانی اسلامی است و هسته اولیه بافت قدیم شهر در اطراف آن شکل گرفته بود. این تضاد بین قدمت باستانی منطقه و تاریخ متاخرتر نام شهر موضوعی در خور توجه در بررسی پیشینه شهرکرد است.

فرهنگ و آداب ورسوم شهرکرد

فرهنگ مردم شهرکرد بازتابی از پیشینه تاریخی و موقعیت جغرافیایی این منطقه است. اکثریت ساکنان شهرکرد پیرو مذهب شیعه دوازده امامی هستند. مردم این شهر به زبان ها و گویش های مختلفی سخن می گویند که شامل فارسی با لهجه شهرکردی لری بختیاری و ترکی چهارمحالی می شود. این تنوع زبانی نشان دهنده همزیستی اقوام مختلف در این منطقه است اگرچه گویش دهکردی اکثریت را تشکیل می دهد.

آداب ورسوم مردم شهرکرد ریشه در سنت ها و باورهای دیرینه دارد. یکی از مراسم مهم آیین خیمه سوزان است که به ویژه در منطقه طاقانک در دهه اول محرم برگزار می شود و با برپایی و سپس آتش زدن خیمه های بزرگ یادآور واقعه کربلاست. رسم شال اندازی در نوروز از دیگر آیین های کهن است که در آن جوانان با انداختن شال از بام خانه ها از صاحب خانه هدیه عیدی دریافت می کنند. موسیقی نیز جایگاه ویژه ای در فرهنگ این دیار دارد؛ آوازها و نغمه های بختیاری با نوای سوزناک و تأثیرگذارشان بخشی جدایی ناپذیر از مراسم جشن و سوگواری مردم شهرکرد و مناطق اطراف هستند و استعداد اهالی این منطقه در موسیقی زبانزد است.

جاذبه های تاریخی

شهرکرد و نواحی اطراف آن گنجینه ای از جاذبه های تاریخی را در خود جای داده اند که هر یک روایتگر بخشی از گذشته پرفرازونشیب این سرزمین هستند. این آثار شامل قلعه ها مساجد تپه های باستانی و بناهای دیگر می شوند که از دوران پیش از اسلام تا دوره های متأخر اسلامی را در بر می گیرند و نشان دهنده اهمیت استراتژیک و فرهنگی این منطقه در طول تاریخ بوده اند.

قلعه چالشتر

قلعه چالشتر که در فاصله کمی از شهرکرد و در منطقه چالشتر قرار دارد یکی از برجسته ترین آثار تاریخی استان چهارمحال و بختیاری است. این بنای باشکوه متعلق به دوران قاجار است و معماری آن تلفیقی زیبا از سبک های ایرانی و اروپایی را به نمایش می گذارد که در آن دوره رواج داشته است. قلعه شامل بخش های مختلفی نظیر اندرونی بیرونی حمام اصطبل و انبار است و تزئینات داخلی آن از جمله نقاشی ها آینه کاری ها و گچ بری ها بسیار چشم نواز هستند. این قلعه که زمانی محل سکونت خوانین منطقه بود امروزه به عنوان یک موزه و مجموعه گردشگری مورد بازدید قرار می گیرد و ارزش تاریخی و معماری بالایی دارد.

موزه باستان شناسی شهرکرد

موزه باستان شناسی شهرکرد که در بنای تاریخی حمام پرهیزگار واقع شده است فرصتی را برای آشنایی با گذشته دور این منطقه فراهم می کند. ساختمان حمام پرهیزگار خود متعلق به دوران پهلوی اول (دهه ۱۳۲۰ شمسی) است و معماری زیبایی دارد. این موزه اشیاء و آثار باستانی کشف شده از تپه ها و محوطه های تاریخی استان چهارمحال و بختیاری را به نمایش می گذارد. در این موزه می توان ابزارهای سنگی باستانی انواع ظروف سفالی از دوره های مختلف مجسمه های گلی و همچنین کتیبه ای ارزشمند از دوران هخامنشیان را مشاهده کرد. بازدید از این موزه درک عمیق تری از قدمت و پیشینه تمدنی منطقه شهرکرد به دست می دهد.

مسجد اتابکان

مسجد اتابکان شهرکرد که به مسجد امام صادق نیز شهرت دارد یکی از قدیمی ترین بناهای اسلامی این شهر است. قدمت این مسجد به دوران حکمرانی اتابکان لر بزرگ در قرن هفتم هجری قمری بازمی گردد. این مسجد در قلب بافت تاریخی شهر قرار گرفته و در طول تاریخ بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. یکی از ویژگی های برجسته این مسجد درب چوبی قدیمی و ارزشمند آن است که قدمتی حدود ۸۰۰ سال دارد و نمونه ای از هنر کنده کاری و نجاری آن دوران محسوب می شود. معماری مسجد اتابکان با توجه به قدمت آن اطلاعات ارزشمندی درباره سبک های معماری مذهبی در دوره اتابکان ارائه می دهد و همچنان یکی از مراکز اصلی عبادی شهر است.

قلعه دزک

قلعه دزک واقع در روستای دزک در نزدیکی شهرکرد بنایی تاریخی با اهمیت فرهنگی و سیاسی است. این قلعه در سال ۱۲۹۲ هجری قمری (حدود ۱۸۷۵-۱۸۷۶ میلادی) با هدف اولیه احداث پایگاهی نظامی ساخته شد. در دوران پرآشوب مشروطه قلعه دزک به یکی از مراکز مهم استقرار و تصمیم گیری رهبران و مبارزان بختیاری تبدیل شد و نقش مهمی در تحولات آن دوره ایفا کرد. این قلعه به دلیل معماری خاص و ارتباطش با رویدادهای تاریخی معاصر ایران به ثبت در فهرست آثار ملی ایران رسیده است. همچنین روایت هایی مبنی بر اقامت شخصیت های فرهنگی برجسته ای همچون علی اکبر دهخدا و ملک الشعرای بهار در این قلعه وجود دارد که بر اهمیت آن می افزاید.

تپه اسکندری و تپه های اطراف آن

تپه اسکندری در شهر هفشجان در فاصله ۱۴ کیلومتری شهرکرد یکی از مهم ترین محوطه های باستانی استان چهارمحال و بختیاری است. کاوش های باستان شناسی در این تپه منجر به کشف سفالینه ها و ابزارهای سنگی با قدمتی حدود ۹۰۰۰ سال شده است که نشان دهنده استقرار انسان در دوره نوسنگی در این منطقه است. گمانه زنی هایی مبنی بر وجود سازه ای شبیه به زیگورات (معبد پلکانی) در این تپه وجود دارد که در صورت اثبات اهمیت آن را دوچندان می کند. تپه اسکندری به عنوان اولین و بزرگ ترین اثر ملی استان چهارمحال و بختیاری ثبت شده و از قدیمی ترین مناطق مورد مطالعه باستان شناسی در استان است. علاوه بر تپه اسکندری تپه های دیگری مانند گورگایو و تپه سراب در نزدیکی شهر کیان نیز شواهدی از سکونت باستانی با قدمت بیش از ۷۰۰۰ سال را ارائه می دهند که در مجموع پیشینه بسیار کهن منطقه شهرکرد را تأیید می کنند.

کتیبه گر نوشته هفشجان

کتیبه گر نوشته که در نزدیکی شهر هفشجان قرار دارد اثری تاریخی است که اطلاعاتی ارزشمند از گذشته منطقه ارائه می دهد. این کتیبه ها که معمولاً بر روی صخره ها یا سنگ های بزرگ حکاکی می شدند در دوران های مختلف تاریخی به منظور ثبت وقایع مهم فرمان ها یا یادبودها ایجاد می شدند. اگرچه جزئیات دقیق محتوای کتیبه گر نوشته در دسترس عموم کمتر مطرح می شود اما وجود چنین آثاری نشان دهنده سطح تمدن خط و زبان رایج و همچنین اهمیت سیاسی یا مذهبی منطقه در زمان ایجاد آن ها است. کتیبه ها منابع دست اولی برای درک تاریخ محلی و ارتباط آن با تاریخ عمومی ایران هستند و کتیبه گر نوشته نیز بخشی از این میراث مکتوب باستانی محسوب می شود.

مسجدجامع شهرکرد

مسجدجامع شهرکرد که به مسجد جامع محبعلی بیگ نیز معروف است یکی دیگر از بناهای مذهبی و تاریخی مهم در شهرکرد است. مساجد جامع معمولاً قلب تپنده بافت شهری در دوره های اسلامی بوده اند و ساخت آن ها نشان دهنده رشد و توسعه شهر است. معماری مساجد جامع در هر دوره بازتاب دهنده سبک های رایج و تکنیک های ساختمانی آن زمان است. اگرچه اطلاعات دقیقی از تاریخ ساخت اولیه مسجد جامع شهرکرد در دست نیست اما وجود آن در فهرست جاذبه های تاریخی نشان دهنده قدمت قابل توجه و اهمیت آن در ساختار شهری و مذهبی شهر در طول تاریخ است. این مسجد همچنان نقش محوری خود را به عنوان یک مرکز عبادی و اجتماعی حفظ کرده است.

مشاهیر و نام آوران

منطقه شهرکرد و استان چهارمحال و بختیاری در طول تاریخ مهد پرورش شخصیت های برجسته و نام آوری در عرصه های مختلف علمی فرهنگی سیاسی و هنری بوده است. بسیاری از این نام آوران از میان ایل بزرگ بختیاری برخاسته اند و نقش مهمی در رویدادهای ملی ایران به ویژه در دوران مشروطه ایفا کرده اند. رهبران و سرداران بختیاری همچون سردار اسعد بختیاری که در فتح تهران و استقرار مشروطیت نقش داشتند از جمله این شخصیت های تأثیرگذار هستند.

علاوه بر شخصیت های سیاسی و ایلی این منطقه میزبان یا زادگاه چهره های فرهنگی نیز بوده است. همانطور که پیشتر اشاره شد اقامت موقت بزرگانی چون علی اکبر دهخدا ادیب و لغت شناس شهیر و ملک الشعرای بهار شاعر و سیاستمدار برجسته در قلعه دزک نشان دهنده اهمیت فرهنگی این منطقه و ارتباط آن با محافل ادبی و سیاسی دوران خود است. شهرکرد همچنین در طول تاریخ معاصر افراد متخصص و صاحب نامی را در حوزه های مختلف به جامعه معرفی کرده است که در توسعه و پیشرفت کشور نقش داشته اند.

صنایع دستی شهرکرد

صنایع دستی شهرکرد و استان چهارمحال و بختیاری از شهرت ملی و حتی جهانی برخوردارند و بازتاب دهنده هنر خلاقیت و سبک زندگی مردمان این دیار به ویژه عشایر و روستانشینان هستند. نمدمالی یکی از معروف ترین و قدیمی ترین صنایع دستی شهرکرد است؛ هنرمندان این حوزه با استفاده از پشم گوسفند محصولاتی مانند کلاه جلیقه زیرانداز (نمد) و سایر اشیاء تزئینی و کاربردی تولید می کنند. شهرکرد در سال ۱۳۹۷ به عنوان شهر ملی نمد معرفی شد و دارای نشان یونسکو نیز هست اگرچه این هنر صنعت با چالش هایی در زمینه تولید و صادرات مواجه است.

قالی بافی به ویژه قالی بختیاری از دیگر صنایع دستی شاخص این منطقه است که به دلیل طرح ها و نقشه های خاص (مانند خشتی یا سرو و کاج) و استفاده از رنگ های طبیعی و درخشان (قرمز آبی سبز نارنجی زرد) شهرت دارد. در گذشته زنان عشایر خود گیاهان رنگ دار طبیعی را جمع آوری کرده و با استفاده از دندانه های طبیعی مانند آب انار ترش پشم را رنگرزی می کردند تا رنگ هایی با ثبات بالا به دست آورند. گیوه دوزی جاجیم بافی خرسک بافی (نوعی گلیم پرزدار) نمکدان بافی و بافت سیاه چادر نیز از دیگر صنایع دستی رایج در این منطقه هستند که هر یک زیبایی و اصالت خاص خود را دارند. علاوه بر این تولید محصولات محلی مانند کشک دوغ و گیاهان دارویی نیز بخشی از فعالیت های سنتی و اقتصادی مردم شهرکرد محسوب می شود.

شهرکرد کجاست؟

شهرکرد مرکز استان چهارمحال و بختیاری در غرب ایران است. این شهر در دامنه رشته کوه های زاگرس قرار گرفته و به دلیل ارتفاع زیاد از سطح دریا (بیش از ۲۰۰۰ متر) به بام ایران شهرت دارد.

پیشینه شهرکرد چیست؟

منطقه شهرکرد دارای پیشینه سکونت باستانی چندین هزار ساله است که شواهد آن در تپه های باستانی اطراف یافت شده. نام قدیمی شهر دهکرد بوده که در سال ۱۳۱۴ به شهرکرد تغییر یافت.

مهمترین جاذبه های تاریخی شهرکرد کدامند؟

مهمترین جاذبه های تاریخی شامل قلعه چالشتر موزه باستان شناسی (حمام پرهیزگار) مسجد اتابکان قلعه دزک تپه اسکندری هفشجان و کتیبه گر نوشته هفشجان هستند که قدمت منطقه را نشان می دهند.

فرهنگ مردم شهرکرد چگونه است؟

مردم شهرکرد فرهنگی متنوع دارند اغلب شیعه هستند و به فارسی (لهجه شهرکردی) لری بختیاری و ترکی چهارمحالی صحبت می کنند. آیین هایی چون خیمه سوزان و شال اندازی بخشی از آداب ورسوم آن هاست.