خلاصه کتاب درشتی ( نویسنده علی اشرف درویشیان )

«درشتی» اثر علی اشرف درویشیان، مجموعه ای از ده داستان کوتاه است که تحولی چشمگیر در سبک این نویسنده مردم گرا پدید آورد. این مجموعه که نخستین بار در سال ۱۳۷۳ منتشر شد، روایتی عمیق از فقر، بی عدالتی و فجایع جنگ را با زبانی نمادین و ساختاری پیچیده به تصویر می کشد.

این مجموعه داستان نه تنها بازتابی از دردهای جامعه فرودست است، بلکه گامی نوین در شیوه نگارش درویشیان محسوب می شود. «درشتی» با فاصله گرفتن از رئالیسم صرف، به سمت فرم گرایی و به کارگیری عناصر سوررئالیستی حرکت کرده و به این ترتیب، جایگاهی منحصر به فرد در کارنامه ادبی این نویسنده و در ادبیات معاصر فارسی یافته است. تحلیل این اثر، لایه های عمیق مضمونی و فنی آن را آشکار می سازد و دیدگاهی جامع از تحولات فکری و سبکی خالق «آبشوران» ارائه می دهد.

درشتی، نقطه عطفی در کارنامه درویشیان

علی اشرف درویشیان (۱۳۲۰-۱۳۹۶)، نویسنده ای برجسته در ادبیات معاصر فارسی، همواره خود را صدای مردم فرودست و راوی دردهای جامعه می دانست. آثار او که عمدتاً با رویکردی رئالیستی و اجتماعی نگاشته شده اند، تصویر روشنی از زندگی اقشار حاشیه نشین، کودکان کار و قربانیان بی عدالتی ارائه می دهند. درویشیان با زبانی ساده و صمیمی، دغدغه های طبقات محروم را به تصویر کشیده و از این رو، او را «نویسنده ای مردم گرا» می نامند.

مجموعه داستان «درشتی» که برای نخستین بار در سال ۱۳۷۳ و سپس با ویراست دوم در سال ۱۳۷۷ توسط انتشارات چشمه منتشر شد، شامل ۱۰ داستان کوتاه است. این اثر نه تنها آخرین مجموعه داستانی درویشیان تا زمان انتشارش بود، بلکه نقطه ای مهم در مسیر ادبی او محسوب می شود. «درشتی» نخستین مجموعه داستانی است که درویشیان پس از رخدادهای عظیم جنگ ایران و عراق و جنگ در کردستان ایران به رشته تحریر درآورد و به همین دلیل، بازتاب های عمیقی از این وقایع در آن دیده می شود.

اهمیت «درشتی» در آن است که درویشیان در این مجموعه، از رئالیسم صرف کارهای پیشین خود مانند «آبشوران» و «از این ولایت» فاصله گرفته و به سمت به کارگیری فرم و تکنیک های نوین داستان نویسی گرایش پیدا کرده است. این تحول سبکی، «درشتی» را به اثری متفاوت و تأثیرگذار در میان آثار درویشیان تبدیل کرده و نشان دهنده پختگی و توانایی او در تجربه و آزمایشگری های فرمی است. این مقاله به خلاصه، مضامین، سبک و نقد جامع این اثر ارزشمند می پردازد.

نگاهی کلی به فضای حاکم و درون مایه های مجموعه

فضای حاکم بر مجموعه داستان «درشتی» با سنگینی، وهم آلودگی و نوعی آونگ وارگی میان واقعیت و توهم گره خورده است. این ویژگی، تجربه خواننده را به مرزهای تاریک و ناگوار می کشاند و او را با ابعاد عمیق تری از رنج انسانی مواجه می سازد. درویشیان در این مجموعه، با ظرافت خاصی، خطوط واقعیت عریان و خیال گونه را در هم می آمیزد تا تأثیری ماندگار بر ذهن مخاطب بگذارد.

مضامین محوری در «درشتی»

درون مایه های اصلی «درشتی» بازتابی از دغدغه های همیشگی درویشیان، اما با عمق و شکلی نوین است:

• زندگی فرودستان و انسان های حاشیه ای: درویشیان همچنان به روایت زندگی اقشار آسیب پذیر جامعه پایبند است. شخصیت های او در «درشتی» نیز اغلب از میان کارگران، کشاورزان، آوارگان و کسانی برخاسته اند که در حاشیه جامعه زندگی می کنند و نادیده گرفته می شوند.
• فلاکت، تیره روزی و آوارگی: پس زمینه بیشتر داستان ها را فلاکت و تیره روزی فاجعه آمیز تشکیل می دهد. از دست دادن عزیزان، تنهایی و مرگ، سایه سنگین خود را بر زندگی شخصیت ها افکنده است. این مضامین، به ویژه در بستر حوادث جنگی، شدت بیشتری می یابند.
• انعکاس وقایع جنگ: تأثیر جنگ ایران و عراق و درگیری ها در کردستان، به طور مستقیم و غیرمستقیم، در چندین داستان از این مجموعه به وضوح دیده می شود. درویشیان نه از منظر رسمی، بلکه از چشم مردم عادی و قربانیان بی گناه به جنگ می نگرد. این نوع ادبیات جنگ، متفاوت از ادبیات دولتی و رسمی است و بر رنج های انسانی تأکید دارد.
• نگاه انتقادی به قدرت و بی عدالتی های اجتماعی: درویشیان، همچون گذشته، نگاهی انتقادی به ساختارهای قدرت و بی عدالتی های اجتماعی و سیاسی دارد. این انتقاد در «درشتی» اغلب از طریق نمادگرایی و فضاسازی غیرمستقیم بیان می شود که خود نشانه ای از تحول سبکی اوست.

«مجموعه داستان درشتیاثر علی اشرف درویشیان، بیست و چند سال پس از از این ولایتمنتشر شده و تا این لحظه آخرین مجموعه ی منتشر شده از درویشیان است. همه ی داستان های این مجموعه تحولی را در کار درویشیان نشان می دهند. بر این داستان ها پنهان و آشکار، فضایی سنگین و وهم آلود و آونگ وار میان واقعیت و توهم حاکم است.»

خلاصه و تحلیل داستان های برجسته مجموعه

مجموعه «درشتی» شامل داستان های متعددی است که هر یک به شکلی متفاوت به مضامین محوری مجموعه می پردازند. در این بخش، به سه داستان برجسته این مجموعه، یعنی «درشتی»، «این لحظه» و «بفرینه» با جزئیات بیشتری می پردازیم.

داستان «درشتی» (داستان عنوان بخش کتاب)

داستان «درشتی»، که نام مجموعه از آن گرفته شده، یکی از تأثیرگذارترین داستان های این مجموعه و شاید یکی از مهم ترین آثار علی اشرف درویشیان است. منبع الهام این داستان، عکس مشهور جهانگیر رزمی از اعدام های دسته جمعی در کردستان در سال ۱۳۵۸ است. درویشیان با دیدن این عکس، کوشیده تا آن واقعه دردناک را دراماتیزه کرده و در قالب داستانی با مایه های سورئالیستی روایت کند.

خلاصه تفصیلی داستان «درشتی»

داستان از زبان پسرکی روایت می شود که در یک روز بارانی برای جمع آوری نی و ساخت قلم درشتی به نیزاری می رود. او ناگهان متوجه می شود که نی ها به خون آغشته شده اند. پسرک از سوراخ یک نی بریده شده به آن سوی نیزار نگاه می کند و صحنه هولناک تیرباران هشت مرد را مشاهده می کند؛ صحنه ای که در واقع بازتابی از اعدام های دسته جمعی در فرودگاه سنندج است. قلم درشتی که پسرک از نی آغشته به خون می سازد، سرنوشتی عجیب پیدا می کند. این قلم، به جای نوشتن سرمشق معمول معلم، خودبه خود سرمشق دیگری را می نویسد که فریادی سیاسی و اعتراضی است:

بارها به خونمان کشیدند/ به یاد آر/ و تنها دستاورد کشتار/ نان پارۀ بی قاتق سفرۀ بی برکت ما بود.

در ادامه، خالوسیاوخش، همسایه ی پسرک، وارد نیزار می شود و پسرک که بین واقعیت و خیال سرگردان است، نمی داند چگونه ماجرا را برای او تعریف کند. خالوسیاوخش با دیدن خون روی نی ها، گمان می کند شکارچیان گوزن ها را کشته اند. او با یکی از نی ها سازی به نام «دوزله» می سازد و وقتی می نوازد، آوازی غمگین از آن شنیده می شود که فریاد مظلومیت کشتگان نیزار است. استاد خطاطی نیز با قلم درشتی خونین، همان شعر سیاسی را می نویسد، گویی نی و قلم، حامل روح و صدای کسانی هستند که در نیزار به سکوت ابدی محکوم شده اند.

تحلیل نمادین و مضمونی

در داستان «درشتی»، مرز میان واقعیت و فراواقعیت در هم می شکند و با خلق فضایی سورئال، ابعاد فاجعه انسانی و سرگشتگی انسان های درگیر در آن به نمایش گذاشته می شود. شخصیت ها و اشیاء در این داستان کارکردی نمادین دارند:

• پسرک: او نه تنها شاهد ماجراست، بلکه نماد آگاهی ناخودآگاه و معصومیتی است که با وحشت مواجه می شود. نگاه متمرکز او از سوراخ نی، نمادی از کشف حقیقت پنهان است.
• نی و قلم درشتی: این دو نماد ابزار انتقال حقیقت و فریاد خاموش قربانیان هستند. نی هایی که با خون آغشته شده اند، خود به شهادت دهندگانی تبدیل می شوند که صدای سرکوب شده را فریاد می زنند. قلم درشتی نیز نماد رسالت تاریخی قلم در بیان حقیقت و اعتراض به ظلم است.
• خالوسیاوخش و دوزله: خالوسیاوخش که ناخواسته واسطه انتقال فریاد مظلومان می شود، و ساز دوزله که ناله غمگین کشتگان را بازتاب می دهد، نمادهایی از همدلی و انتقال ناخودآگاه درد هستند. نام «سیاوش» نیز می تواند ارتباطی با اسطوره ی سیاوش و بی گناهی قربانیان داشته باشد.
• سوررئالیسم: درهم تنیدگی واقعیت و فراواقعیت در این داستان، به درویشیان اجازه می دهد تا ابعاد فاجعه انسانی را فراتر از توصیف عینی به تصویر کشد. رگبار باران با رگبار گلوله در هم می آمیزد و نی ها، برکه و پرندگان، همگی شاهدان یک تراژدی می شوند.
• اعتراض به اعدام های بی رویه: این داستان اعتراضی صریح به اعدام های سیاسی و انتقال شعور و آگاهی سیاسی به نسل های بعدی است.

اهمیت این داستان تا بدانجا رسید که ایوب آقاخانی نمایشنامه ای از آن اقتباس کرده است.

داستان «این لحظه»

داستان «این لحظه» نیز یکی دیگر از داستان های تأثیرگذار مجموعه «درشتی» است که به موضوع مقاومت و سرنوشت مبارزان می پردازد. این داستان، روایتی غیرمستقیم از مرگ بهروز سلیمانی، از اعضای سازمان چریک های فدایی خلق ایران، است که در ۱۹ آبان سال ۱۳۶۲ در برابر همسر و دو فرزندش، خود را از طبقه پنجم آپارتمان به پایین پرتاب کرد تا زنده به دست نیروهای جمهوری اسلامی نیفتد.

خلاصه و مضامین «این لحظه»

داستان به مردی می پردازد که در مواجهه با دستگیری و شکنجه قریب الوقوع، راه خودکشی را برمی گزیند. این اقدام، نمادی از نفی اسارت و انتخاب مرگ با عزت است. درویشیان در این داستان، به جای توصیف مستقیم لحظات پایانی، از فضاسازی و نگاه درونی شخصیت برای بیان حس اضطراب، مقاومت و عزم او استفاده می کند. مضامین اصلی این داستان شامل مقاومت، آزادی در برابر ستم و سرنوشت تلخ مبارزانی است که در برابر فشارها تسلیم نمی شوند.

داستان «بفرینه»

داستان «بفرینه» عمیقاً تحت تأثیر بمباران های شیمیایی کردستان (مانند سردشت، حلبچه و زرده) نگاشته شده است. درویشیان در این داستان، فاجعه حملات شیمیایی را از دید مردم عادی و فرودست، به ویژه زنان و کودکان، روایت می کند.

خلاصه و مضامین «بفرینه»

این داستان، روایتگر زندگی یک خانواده کُرد است که پدر خانواده برای جنگیدن از خانه دور شده و مادر مجبور است با کار طاقت فرسا، زندگی خود و دو فرزند خردسالش، از جمله دختر کوچکش بفرینه را اداره کند. روزی که مادر برای کار به بلندی های روستا می رود، پس از بازگشت با صحنه ای دلخراش مواجه می شود: تمام اعضای خانواده، از جمله دختر کوچکش بفرینه، بر اثر حمله شیمیایی جان خود را از دست داده اند. این داستان، نمادی از قربانیان بی گناه جنگ، رنج بی پایان زنان در جوامع جنگ زده و تراژدی انسانی ناشی از فجایع بشری است. «بفرینه» با نثری گزنده و تلخ، عمق ویرانی و مصیبت را به تصویر می کشد و به خواننده تلنگری برای درک فاجعه ی جنگ زده می دهد.

مروری کوتاه بر دیگر داستان ها

در مجموعه «درشتی»، داستان های دیگری نیز با مضامین مشابه و سبک های متنوع به چشم می خورند. به عنوان مثال، داستان «شبح» نیز از فضایی وهم آلود و سورئال برخوردار است و به مشکلات و سرگشتگی های انسانی می پردازد. داستان «خانه کوچک نمدی» نیز با حفظ فضای سنگین و وهم آلود، به روایت زندگی انسان هایی می پردازد که در شرایط سخت و ناگوار روزگار می گذرانند. این داستان ها نیز به نوبه خود، پازل مضمونی و سبکی «درشتی» را کامل می کنند و بر نگاه انتقادی و مردم گرای درویشیان مهر تأیید می زنند.

تحلیل سبک شناختی و فرمی مجموعه «درشتی»

«درشتی» نه تنها از نظر مضمونی اثری برجسته است، بلکه از لحاظ سبک شناختی و فرمی نیز نقطه عطفی در کارنامه علی اشرف درویشیان محسوب می شود. در این مجموعه، نویسنده گامی فراتر از رئالیسم صرف گذاشته و به سمت تجربه های نوین در داستان نویسی حرکت کرده است.

تحول در سبک درویشیان

تحول سبک درویشیان در «درشتی» از چند جهت قابل بررسی است:

• گذار از رئالیسم صرف به فرم گرایی: درویشیان در آثار اولیه خود (مانند «آبشوران» و «از این ولایت») عمدتاً بر رئالیسم اجتماعی و توصیف واقعیت های عینی تمرکز داشت. اما در «درشتی»، شاهد گرایش او به فرم گرایی و بهره گیری از تکنیک های پیچیده تر داستان نویسی هستیم. این رویکرد جدید، نشان دهنده پختگی هنری و جسارت نویسنده در آزمایشگری های سبکی است.
• استفاده از نمادگرایی و استعاره: به کارگیری گسترده نمادها، استعاره ها و ایهام، یکی از ویژگی های بارز سبک درویشیان در «درشتی» است. این نمادها (مانند نی، قلم درشتی، خون، پرندگان) به داستان عمق معنایی بیشتری بخشیده و امکان تفسیرهای گوناگون را فراهم می آورند.
• عناصر سورئال و فراواقعی: در برخی داستان ها، به ویژه داستان «درشتی»، عناصر سورئالیسم (فراواقع گرایی) به وضوح دیده می شود. درهم تنیدگی واقعیت و توهم، فضایی وهم آلود و پر رمز و راز خلق می کند که تأثیرگذاری داستان را دوچندان می سازد.
• بیان غیرمستقیم و پرهیز از مستقیم گویی: برخلاف برخی آثار پیشین که ممکن بود رویکردی تعلیمی داشته باشند، در «درشتی» درویشیان از مستقیم گویی پرهیز می کند و به خواننده مجال می دهد تا خود به بازسازی لحظات و درک معنای پنهان داستان بپردازد. این شیوه، لذت متن را برای خواننده افزایش می دهد.
• اهمیت ساختار و شگردهای نویسندگی: درویشیان در «درشتی» نشان می دهد که داستان گویی تنها به محتوا محدود نمی شود، بلکه ساختار و شگردهای نویسندگی نیز نقش حیاتی در ایجاد لذت و عمق معنایی دارند. این مجموعه بیانگر این است که درویشیان دریافته است که داستان در ساختار و به مقدار فراوان با شیوه ها و شگردهای نویسندگی شکل می گیرد.

زاویه دید

زاویه دید در داستان های «درشتی» اغلب دانای کل است، اما درویشیان با مهارت خاصی به سمت زاویه دید عینی و از منظر شخصیت ها نیز جابجا می شود. این جابجایی، به خواننده اجازه می دهد تا هم دیدگاهی گسترده از حوادث داشته باشد و هم از نزدیک با احساسات و تجربیات شخصیت ها درگیر شود. به عنوان مثال، در داستان «درشتی»، روایت ابتدا از نگاه پسرک پیش می رود و سپس به دیدگاه دانای کل بازمی گردد.

شخصیت پردازی

شخصیت پردازی در «درشتی» عموماً نمادین و غیرمستقیم است. شخصیت ها کمتر با جزئیات کامل معرفی می شوند و بیشتر کارکردی نمادین در پیشبرد داستان و تبیین مضامین دارند. پسرک، خالوسیاوخش، و حتی هشت مرد اعدامی در داستان «درشتی»، بیشتر به نمایندگانی از یک طبقه یا یک وضعیت انسانی تبدیل می شوند تا افراد کاملاً فردی.

زمان و مکان

زمان در بسیاری از داستان های این مجموعه نامشخص است تا کلیت بخشی تاریخی حفظ شود. این عدم تعیین دقیق زمان، به داستان ها اجازه می دهد که فراتر از یک دوره خاص، به بیان حقیقت هایی جهانی تر بپردازند. مکان ها نیز (مانند نیزار، خانه های ویران شده) اغلب دلالت های گسترده تری پیدا می کنند و به نمادی از ظلم، ویرانی یا مقاومت تبدیل می شوند.

گفت وگو و توصیفات

گفت وگوها در «درشتی» با ایجاز و کارکرد نمادین همراه هستند. هر کلمه و جمله، بار معنایی خاصی را حمل می کند و به پیشبرد طرح و فضاسازی کمک می کند. توصیفات نیز اغلب وهم آلود و پرتنش هستند و با استفاده از آرایه های ادبی، فضایی سرشار از دلهره و اضطراب خلق می کنند. «رگبار باران» که پیش درآمدی بر «رگبار گلوله ها» می شود، نمونه ای از این فضاسازی ماهرانه است.

بازخوردهای انتقادی و موضع نویسنده

انتشار مجموعه داستان «درشتی» با واکنش های متفاوتی از سوی منتقدان و خوانندگان مواجه شد که خود نشان دهنده اهمیت و تأثیرگذاری این اثر است.

دیدگاه منتقدان ادبی

اکثر منتقدان ادبی «درشتی» را تحولی شگرف و گامی استوار در داستان نویسی علی اشرف درویشیان قلمداد می کنند. آن ها از پختگی تکنیکی، قابلیت آزمایشگری و توانایی نویسنده در خلق داستان هایی با فرم نوین ستایش کرده اند. منتقدان بر این باور بودند که درویشیان در «درشتی» توانسته است با نگرشی تازه به مضمون و فرم، فصل جدیدی پر از جذبه و شور به سال های پربار هنری خود بیفزاید. این مجموعه را به عنوان یک گام استوار در شکوفایی هنر متعهد و مردم گرایانه و اثری تأثیرگذار در داستان نویسی مدرن دانسته اند.

بهارلو در نقد خود به این موضوع اشاره کرده است: «در سال های اخیر به ویژه در دهه ی جاری در رفتار و تعهد درویشیان در مقام نویسنده تغییری به چشم می خورد و مرحله ی تازه ای در سبک و روش فعالیت نویسندگی او پدید آمده است … این مجموعه نشان می دهد که درویشیان قابلیت فکری و استعداد آزمایشگری لازم را برای خلق داستان با مصالح تجربه ی ناچیز دارد. زیرا او دریافته است که داستان در ساختار و به مقدار فراوان با شیوه ها و شگردهای نویسندگی شکل می گیرد و هر چه قدر که شیوه ها و شگردها دیریاب و گریزنده تر باشند معنای لذت متن هم برای نویسنده و هم برای خواننده ژرفای بیشتری خواهد داشت.»

اظهارات علی اشرف درویشیان

خود درویشیان نیز درباره علت تفاوت «درشتی» با سایر کارهایش، دیدگاه های جالبی را مطرح کرده است. او «درشتی» را در پاسخ به منتقدانی نوشت که اعتقاد داشتند او تکنیک داستان نویسی را نمی داند. علاوه بر این، درویشیان از سبک سمبولیک در این مجموعه برای عبور از سانسور و روایت مسائلی که در زندان ها اتفاق افتاده بود، استفاده کرده است. او معتقد بود که «درشتی» فرصتی برای تجربه و اثبات توانایی تکنیکی اش بوده، هرچند که همچنان به سادگی و قابل فهم بودن آثار برای مردم عادی باور داشته است. وی در مصاحبه ای حضوری بیان کرده بود: «من هنوز به این معتقدم که مسئله ی ریاضی برای مردم نباید طرح کنیم…»

تفاوت دیدگاه خوانندگان عادی و منتقدان

این تحول سبکی در درویشیان، واکنش های متفاوتی را در میان خوانندگان و منتقدان به همراه داشت. خوانندگان قدیمی تر آثار درویشیان، که به رئالیسم و سادگی داستان های «آبشوران» و «از این ولایت» خو گرفته بودند، ممکن بود به دلیل پیچیدگی های فرمی و نمادین «درشتی» و نیز کمتر شدن صمیمیت و وضوح ایدئولوژیک، از این تغییر چندان استقبال نکنند. آن ها به صمیمیت و سادگی شخصیت های قصه های پیشین، که با محیط و افراد و خواسته ها و نگرش هایشان آشناتر بودند، تمایل بیشتری داشتند. درویشیان خود نیز اذعان کرده بود که خوانندگان قدیمی اش از این بابت گله مند بوده اند.

در مقابل، منتقدان ادبی این تحول را ضروری و مثبت می دانستند. آن ها «درشتی» را نشانه ای از رشد و شکوفایی هنری نویسنده می دیدند که از محدوده رئالیسم سنتی فراتر رفته و به گستره های جدیدی در ادبیات فارسی دست یافته است. این مجموعه برای آن ها گامی رو به جلو در داستان نویسی درویشیان بود که نشان دهنده توانایی او در به کارگیری تکنیک های مدرن و انتقال مفاهیم عمیق تر به واسطه فرم است.

نتیجه گیری: میراث «درشتی» در ادبیات معاصر فارسی

مجموعه داستان «درشتی» اثر علی اشرف درویشیان، بی تردید اثری برجسته در ادبیات معاصر فارسی به شمار می رود. این مجموعه نه تنها از نظر فرم و تکنیک، بلکه از لحاظ پرداختن به مضامین عمیق اجتماعی و سیاسی نیز حائز اهمیت فراوان است. «درشتی» به دلیل تحول سبکی درویشیان از رئالیسم صرف به سوی به کارگیری نمادگرایی، سورئالیسم و ساختارهای پیچیده تر، نقطه ی عطفی در کارنامه ادبی این نویسنده مردم گرا محسوب می شود.

پیام اصلی مجموعه «درشتی»، روایتی از فجایع دوران، فریادی برای صدای خاموش قربانیان و وفاداری قلم به وظیفه تاریخی خود در برابر ظلم و بی عدالتی است. داستان هایی نظیر «درشتی»، «این لحظه» و «بفرینه»، به صورتی هنرمندانه و تأثیرگذار، به موضوعاتی چون جنگ، فقر، آوارگی، مقاومت و مرگ می پردازند. درویشیان در این مجموعه، با بیانی غیرمستقیم و عمیق، به مسائلی می پردازد که در بستر جامعه ی ایران پس از انقلاب و جنگ تحمیلی رخ داده است و به این ترتیب، شکلی متفاوت از ادبیات متعهد و مردمی را ارائه می دهد.

«درشتی» نه تنها برای دانشجویان و پژوهشگران ادبیات فارسی، بلکه برای هر خواننده علاقه مند به ادبیات متعهد و تحلیلی، اثری ضروری و قابل تأمل است. این مجموعه، دعوتی است به تأمل در رنج های انسانی، درک عمیق تر لایه های پنهان جامعه و شناخت تحول سبکی یکی از مهم ترین نویسندگان معاصر ایران. مطالعه «درشتی» به ما یادآوری می کند که ادبیات چگونه می تواند فراتر از صرف روایت، به ابزاری قدرتمند برای بیداری وجدان ها و ثبت حقایق تاریخی بدل شود.

منابع

• درویشیان، علی اشرف. (۱۳۸۱). درشتی. نشر چشمه.
• کازرونی، جعفر. (۱۳۷۷). آثار علی اشرف درویشیان در بوته های نقد. تهران: انتشارات ندای فرهنگ.
• بهارلو، محمد. (۱۳۷۶). «طبع آزمایی و آزمایشگری». نشریه فتح، شماره ۹۷.
• خندان، رضا. (۱۳۷۵). «گذر از هزار توی واقعیت ها». نشریه چیستا، شماره های ۱۵۸-۱۵۹.
• فرخ سرشت، حسن. (۱۳۷۶). «از پشت منشور شفاف». نشریه فرهنگ توسعه، شماره های ۳۳-۳۴، صص ۷۲-۷۵.
• فعله گری، مصطفی. (۱۳۷۷). «سیری در قصه های علی اشرف درویشیان». نشریه کیهان فرهنگی، شماره ۱۴۳، صص ۶۴-۶۹.