ایا صلح عمری قابل رجوع است

صلح عمری، به عنوان یک عقد لازم در نظام حقوقی ایران، اساساً غیرقابل رجوع است و برهم زدن یک جانبه آن در حالت عادی امکان پذیر نیست. اما، این قاعده مطلق نیست و استثنائاتی وجود دارد که بر اساس آنها، امکان فسخ، ابطال یا اقاله این قرارداد فراهم می شود. شناخت دقیق این موارد برای هر دو طرف قرارداد، یعنی مصالح (صلح کننده) و متصالح (صلح شونده) از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

قرارداد صلح عمری، یکی از ابزارهای حقوقی کارآمد برای مدیریت انتقال مالکیت اموال و در عین حال حفظ منافع مصالح تا پایان حیات اوست. این عقد، با ویژگی های خاص خود، به افراد امکان می دهد تا با برنامه ریزی دقیق، از بروز اختلافات آتی میان وراث جلوگیری کرده و مقاصد خود را در زمینه انتقال ثروت به نحو مطلوب محقق سازند. با این حال، ماهیت لازم بودن این عقد، چالش هایی را در مسیر امکان بازگشت از آن ایجاد می کند که مستلزم بررسی عمیق حقوقی است. در ادامه این مقاله، به تفصیل به تعریف صلح عمری، ماهیت لازم بودن آن، تمایز میان مفاهیم حقوقی رجوع، فسخ، ابطال و اقاله، و سپس به بررسی دقیق شرایط و موارد قانونی و قراردادی که فسخ یا ابطال صلح عمری را ممکن می سازند، خواهیم پرداخت. همچنین، رویه های عملی و قضایی مرتبط با این موضوعات و نحوه اقدام در هر مورد تشریح خواهد شد.

صلح عمری چیست؟ مروری بر تعریف و ماهیت حقوقی

صلح عمری، یکی از عقود معین در قانون مدنی ایران است که ذیل عنوان «عقد صلح» مورد توجه قرار گرفته است. عقد صلح، بر اساس ماده ۷۵۲ قانون مدنی، می تواند به منظور رفع تنازع موجود یا جلوگیری از تنازع احتمالی، و همچنین در مقام هر نوع معامله ای واقع شود. مفهوم «عمری» در این عقد، بیانگر شرطی است که به موجب آن، حق انتفاع و بهره برداری از مال مورد صلح برای مصالح (فرد صلح کننده) تا زمان فوت وی محفوظ می ماند.

در این قرارداد، مالکیت عین مال از زمان انعقاد عقد به متصالح (فرد صلح شونده) منتقل می شود. اما منافع حاصل از آن مال، مانند حق سکونت، اجاره دادن یا هرگونه استفاده دیگر، تا پایان عمر مصالح در اختیار او باقی می ماند. پس از فوت مصالح، مالکیت منافع نیز به متصالح منتقل شده و او به طور کامل مالک عین و منافع مال خواهد شد. طرفین اصلی این عقد، «مصالح» که مال خود را صلح می کند و «متصالح» که مال به نفع او صلح می شود، هستند.

مزایای صلح عمری: چرا این عقد محبوب است؟

صلح عمری به دلیل ویژگی های منحصربه فرد خود، به ابزاری محبوب در برنامه ریزی های مالی و خانوادگی تبدیل شده است. این عقد مزایای متعددی را برای طرفین به ارمغان می آورد که در ادامه به برخی از مهم ترین آن ها اشاره می شود:

• جلوگیری از اختلافات وراثتی: با تنظیم صلح عمری، مصالح می تواند تکلیف اموال خود را پیش از فوت مشخص کند و از بروز نزاع و درگیری میان ورثه پس از فوت خود جلوگیری نماید. این امر به ویژه زمانی که مصالح قصد دارد اموال خود را به نسبت های خاص یا به افراد مشخصی غیر از ورثه قانونی منتقل کند، بسیار کارآمد است.
• کاهش مالیات و هزینه های انتقال: در بسیاری از موارد، انتقال مالکیت از طریق عقد صلح، در مقایسه با عقود دیگر نظیر بیع، می تواند هزینه های مالیاتی و اداری کمتری را به دنبال داشته باشد. این مزیت اقتصادی، یکی از دلایل اصلی انتخاب صلح عمری برای انتقال اموال است.
• اطمینان از حفظ منافع و حق استفاده از مال تا پایان عمر برای مصالح: یکی از بزرگترین دغدغه های افراد در زمان انتقال اموال، به ویژه مسکن، اطمینان از حفظ حق استفاده و بهره برداری از آن مال تا پایان عمر است. صلح عمری این امکان را به مصالح می دهد که با انتقال مالکیت عین مال، کماکان از منافع آن بهره مند شود و نگرانی بابت از دست دادن حق استفاده از دارایی خود نداشته باشد.
• انعطاف پذیری در تنظیم شروط: عقد صلح، از انعطاف پذیری بالایی برخوردار است و به طرفین اجازه می دهد تا شروط مختلفی را ضمن عقد قرار دهند. این شروط می تواند شامل حق فسخ، تعیین نحوه نگهداری از مال، یا شروطی مربوط به پرداخت نفقه و نگهداری مصالح باشد که به انطباق قرارداد با نیازهای خاص طرفین کمک شایانی می کند.

اصل عدم قابلیت رجوع: چرا صلح عمری عقد لازم است؟

اساس حقوقی عقد صلح عمری بر پایه «لزوم» استوار است. بر اساس قواعد عمومی عقود در قانون مدنی، قراردادها به دو دسته لازم و جایز تقسیم می شوند. عقد لازم، قراردادی است که هیچ یک از طرفین، به تنهایی و بدون دلیل قانونی یا قراردادی، حق برهم زدن آن را ندارد. در مقابل، عقد جایز قراردادی است که هر یک از طرفین می تواند هر زمان که اراده کند، آن را برهم زند.

مطابق با ماده ۷۶۰ قانون مدنی، «صلح، عقد لازم است، اگرچه در مقام عقود جایز واقع شده باشد». این ماده به وضوح بر لازم بودن عقد صلح، از جمله صلح عمری، تأکید می کند. بنابراین، هنگامی که یک قرارداد صلح عمری به صورت صحیح منعقد می شود، طرفین ملزم به رعایت مفاد آن بوده و نمی توانند به طور یک جانبه از آن عدول کنند، مگر در شرایط خاص و استثنائی که قانون پیش بینی کرده یا خود طرفین بر آن توافق کرده باشند.

تفاوت «رجوع» با «فسخ»، «ابطال» و «اقاله»

در زبان حقوقی، مفاهیم «رجوع»، «فسخ»، «ابطال» و «اقاله» هرچند همگی به معنای خاتمه یافتن یک قرارداد هستند، اما تفاوت های اساسی با یکدیگر دارند که درک صحیح آنها برای تمییز شرایط خاتمه صلح عمری حیاتی است:

• رجوع: این اصطلاح بیشتر در عقود جایز یا عقودی مانند هبه کاربرد دارد. رجوع به معنای برهم زدن یک جانبه عقد توسط یکی از طرفین بدون نیاز به دلیل خاص قانونی یا قراردادی است. در عقد صلح عمری که لازم محسوب می شود، «رجوع مستقیم» به این معنا امکان پذیر نیست.
• فسخ: فسخ به معنای برهم زدن یک قرارداد «صحیح» از زمان حال به بعد است. حق فسخ می تواند به موجب قانون (مانند خیارات) یا به موجب شرط ضمن عقد ایجاد شود. با اعمال فسخ، آثار قرارداد تا زمان فسخ معتبر باقی می ماند، اما از آن زمان به بعد قرارداد بی اعتبار می شود.
• ابطال: ابطال به معنای بی اعتبار شدن یک قرارداد از «ابتدا» است؛ گویی که هیچ قراردادی هرگز منعقد نشده است. ابطال زمانی رخ می دهد که قرارداد در زمان انعقاد، یکی از شرایط اساسی صحت معاملات (مانند قصد و رضا، اهلیت، مشروعیت جهت یا معین بودن مورد معامله) را نداشته باشد.
• اقاله: اقاله، برهم زدن یک قرارداد «صحیح» با توافق و اراده مشترک «هر دو» طرف قرارداد است. در این حالت، طرفین به صورت مسالمت آمیز تصمیم به پایان دادن به رابطه قراردادی خود می گیرند و آثار آن از زمان توافق به بعد یا با توافق طرفین از ابتدا از بین می رود.

شرایط و موارد فسخ یک طرفه صلح عمری: استثنائات قانونی

با وجود اصل لازم بودن عقد صلح عمری، قانون مدنی در موارد خاصی امکان فسخ یک طرفه این قرارداد را پیش بینی کرده است. این موارد به عنوان استثنائات قانونی بر اصل عدم قابلیت رجوع تلقی می شوند و تنها در صورت وجود این شرایط است که مصالح یا متصالح می تواند به صورت یک جانبه اقدام به فسخ صلح عمری نماید.

خیار شرط (شرط ضمن عقد)

یکی از مهم ترین و رایج ترین راه های فسخ یک طرفه صلح عمری، پیش بینی «خیار شرط» در متن قرارداد است. خیار شرط به معنای اختیار فسخ قرارداد است که در ضمن عقد برای یکی از طرفین یا هر دو یا شخص ثالث، در مدت زمان معینی شرط می شود. ماده ۷۶۱ قانون مدنی به این امکان اشاره دارد. برای مثال، در قرارداد صلح عمری ممکن است شرط شود که مصالح تا مدت یک سال از تاریخ انعقاد عقد، حق فسخ قرارداد را بدون نیاز به هیچ دلیل دیگری دارد. به چنین صلحی که حق فسخ در آن به صراحت و برای مدت معین قید شده باشد، اصطلاحاً «صلح خیاری» گفته می شود. در این حالت، مصالح یا متصالح با رعایت مدت زمان شرط شده، می تواند صرفاً با اعلام اراده خود، قرارداد را فسخ کند.

خیار تخلف از شرط

دومین مورد از استثنائات قانونی، «خیار تخلف از شرط» است. این خیار زمانی ایجاد می شود که یکی از طرفین قرارداد، شرطی را که در متن قرارداد صلح عمری به صراحت قید شده و انجام آن به عهده او بوده است، انجام ندهد. ماده ۷۶۱ قانون مدنی به طور ضمنی این خیار را در صلح پذیرفته است. برای نمونه، اگر در یک صلح عمری شرط شود که متصالح موظف است تا زمان حیات مصالح، هزینه های درمانی یا نگهداری از وی را پرداخت کند و متصالح از انجام این شرط تخلف ورزد، مصالح می تواند به استناد خیار تخلف از شرط، قرارداد صلح عمری را فسخ کند. لازم به ذکر است که این شرط باید به وضوح در قرارداد قید شده باشد تا امکان اعمال این خیار وجود داشته باشد.

خیار تدلیس

«خیار تدلیس» یکی دیگر از موارد فسخ یک طرفه صلح عمری است که در ماده ۷۶۴ قانون مدنی به آن تصریح شده است: «تدلیس در صلح موجب خیار فسخ است». تدلیس به معنای فریب دادن یکی از طرفین معامله با انجام عملیاتی است که موجب اشتباه او در انعقاد قرارداد شود. به عبارت دیگر، اگر یکی از طرفین با ارائه اطلاعات نادرست، پنهان کردن واقعیت ها، یا انجام اقدامات فریب کارانه، دیگری را به انعقاد قرارداد صلح عمری ترغیب کند، طرف فریب خورده حق فسخ قرارداد را خواهد داشت. مثلاً، اگر متصالح با نشان دادن مدارک جعلی یا اظهارات خلاف واقع، مصالح را متقاعد به صلح مال با شرایط خاص کند، مصالح می تواند به استناد خیار تدلیس، صلح نامه را فسخ کند.

سایر خیارات در صلح معوض

در برخی موارد خاص، عقد صلح عمری ممکن است به صورت «معوض» منعقد شود. یعنی در ازای صلح مال، عوضی نیز دریافت شود. در چنین شرایطی که صلح عمری جنبه معاوضه پیدا می کند، برخی خیاراتی که در سایر عقود معوض مانند بیع وجود دارند، ممکن است قابل اعمال باشند. از جمله این خیارات می توان به خیار غبن (ضرر و زیان فاحش ناشی از تفاوت ارزش عوضین) و خیار عیب (وجود عیب در مال مورد صلح) اشاره کرد. با این حال، باید توجه داشت که اعمال این خیارات در صلح معوض نیز تابع شرایط و قواعد خاص خود بوده و در صلح بلاعوض (بدون دریافت عوض) اصولاً جاری نیستند، مگر اینکه به صورت شرط ضمن عقد درآمده باشند.

اصل بر لازم بودن عقد صلح عمری است و برهم زدن یک طرفه آن جز با استناد به خیارات قانونی نظیر خیار شرط، خیار تخلف از شرط و خیار تدلیس، یا در موارد خاص صلح معوض، امکان پذیر نیست.

مراحل و نحوه اعمال حق فسخ صلح عمری

اعمال حق فسخ در قرارداد صلح عمری، بسته به نوع خیار و شرایط مندرج در قرارداد، می تواند از دو مسیر اصلی، یعنی از طریق دادگاه یا از طریق دفاتر اسناد رسمی، پیگیری شود. شناخت این مراحل برای اعمال صحیح و قانونی حق فسخ ضروری است.

فسخ از طریق دادگاه (برای اکثر خیارات)

در اغلب مواردی که حق فسخ صلح عمری به استناد خیارات قانونی نظیر خیار تخلف از شرط یا خیار تدلیس ایجاد می شود، یا زمانی که وجود و اعمال خیار شرط مورد اختلاف است، نیاز به مراجعه به مراجع قضایی خواهد بود. مراحل کلی این فرآیند به شرح زیر است:

1. ارسال اظهارنامه رسمی: اولین گام، اعلام رسمی اراده فسخ به طرف مقابل (متصالح) است. این کار معمولاً از طریق ارسال یک اظهارنامه قضایی انجام می شود تا تاریخ و محتوای اعلام فسخ به صورت رسمی ثبت شود. اظهارنامه، سندی است که به صورت قانونی به طرف مقابل ابلاغ شده و می تواند به عنوان مدرکی در دادگاه مورد استناد قرار گیرد.
2. تنظیم و تقدیم دادخواست تایید فسخ قرارداد صلح عمری: پس از ارسال اظهارنامه و در صورت عدم همکاری یا قبول فسخ از سوی طرف مقابل، شخصی که حق فسخ دارد (مصالح یا متصالح)، باید دادخواستی با عنوان تایید فسخ قرارداد صلح عمری به دادگاه حقوقی صالح تقدیم نماید. در این دادخواست، باید به صراحت به دلایل فسخ (مانند تخلف از شرط یا تدلیس) و مستندات مربوطه (مانند سند صلح نامه و مدارک اثبات تخلف یا تدلیس) اشاره شود.
3. اهمیت صدور حکم قطعی دادگاه: اگرچه حق فسخ به موجب قانون یا قرارداد برای یکی از طرفین ایجاد می شود و نیازی به رضایت طرف مقابل ندارد، اما برای قانونی شدن و لازم الاجرا شدن این فسخ، لازم است که دادگاه وجود و شرایط اعمال حق فسخ را احراز و حکم تایید فسخ را صادر کند. تا پیش از صدور حکم قطعی دادگاه، اعمال حق فسخ به صورت کامل انجام نشده و آثار حقوقی آن به طور کامل محقق نخواهد شد.

فسخ در دفترخانه (در صورت وجود خیار شرط صریح و بی قید و شرط)

در شرایطی که در متن صلح نامه، خیار شرط به صورت کاملاً صریح و بی قید و شرط برای مصالح یا متصالح پیش بینی شده باشد و مدت آن نیز در جریان باشد، ممکن است نیازی به طی مراحل طولانی قضایی نباشد. در این حالت، مراحل فسخ می تواند به شرح زیر باشد:

1. اعلام اراده فسخ به متصالح: مصالحی که حق فسخ را دارد، اراده خود مبنی بر فسخ را به متصالح اعلام می کند. این اعلام نیز بهتر است از طریق اظهارنامه رسمی صورت گیرد تا از هرگونه ابهام و انکار بعدی جلوگیری شود.
2. مراجعه به دفترخانه اسناد رسمی و ثبت فسخ: پس از اعلام اراده فسخ، مصالح می تواند با در دست داشتن سند صلح نامه و مدارک هویتی خود، به همان دفترخانه اسناد رسمی که سند صلح در آن تنظیم شده است، مراجعه کند و تقاضای ثبت فسخ در حاشیه سند صلح را بنماید. در این حالت، دفترخانه پس از احراز شرایط قانونی (وجود خیار شرط صریح و معتبر)، اقدام به ثبت فسخ در حاشیه سند می نماید و به این ترتیب، قرارداد صلح عمری به صورت یک جانبه فسخ شده و مالکیت عین مال مجدداً به مصالح اعاده می گردد.

شرایط ابطال صلح عمری: باطل بودن از ابتدا

همان طور که پیش تر اشاره شد، «ابطال» با «فسخ» قرارداد تفاوت اساسی دارد. در حالی که فسخ، قرارداد صحیح را از زمان حال به بعد بی اعتبار می کند، ابطال به معنای بی اعتبار شدن قرارداد از «ابتدا» است؛ گویی که هرگز قراردادی منعقد نشده بود. ابطال صلح عمری زمانی مطرح می شود که در هنگام تشکیل عقد، یکی از شرایط اساسی صحت معاملات، مطابق ماده ۱۹۰ قانون مدنی، رعایت نشده باشد. موارد اصلی منجر به ابطال صلح عمری عبارت اند از:

• عدم قصد و رضای طرفین: اگر در زمان انعقاد صلح عمری، یکی از طرفین (مصالح یا متصالح) قصد و اراده واقعی برای انجام معامله را نداشته باشد (مانند حالتی که تحت اکراه و اجبار شدید قرارداد را امضا کند و رضایت او مخدوش باشد) یا در مورد ماهیت عقد یا موضوع آن دچار اشتباه اساسی شده باشد، عقد صلح باطل است.
• فقدان اهلیت طرفین: اهلیت به معنای توانایی قانونی برای انجام معامله است. اگر مصالح یا متصالح در زمان انعقاد قرارداد فاقد اهلیت قانونی باشند (مانند صغیر غیرممیز، مجنون، یا سفیه که بدون اجازه ولی یا قیم خود معامله کند)، عقد صلح باطل خواهد بود.
• نامشروع بودن جهت معامله: جهت معامله یا هدف طرفین از انعقاد قرارداد باید مشروع و قانونی باشد. اگر هدف از صلح عمری، انجام عملی خلاف قانون یا شرع باشد (مثلاً صلح مالی برای ارتکاب جرمی خاص)، این عقد باطل است. البته نامشروع بودن جهت زمانی موجب بطلان است که در عقد تصریح شده باشد یا مورد علم طرفین باشد.
• مجهول بودن مورد صلح: مال یا مورد صلح باید معلوم و معین باشد. یعنی ماهیت، مقدار، اوصاف و حدود آن باید برای طرفین کاملاً مشخص باشد. اگر مورد صلح به حدی مجهول باشد که باعث غرر (ضرر ناشی از جهل) شود، عقد صلح باطل خواهد بود.
• اشتباه در شخصیت متصالح در صلح بلاعوض: در صلح بلاعوض (صلحی که در ازای آن عوضی دریافت نمی شود)، شخصیت متصالح برای مصالح از اهمیت بالایی برخوردار است. ماده ۷۶۵ قانون مدنی به این موضوع اشاره دارد. اگر مصالح به دلیل شخص خاصی اقدام به صلح مال نماید و بعداً مشخص شود که در مورد هویت یا شخصیت متصالح دچار اشتباه شده است، عقد صلح عمری باطل خواهد بود.

نحوه پیگیری ابطال صلح عمری، از طریق طرح دعوای اعلام بطلان قرارداد صلح عمری در دادگاه حقوقی است. در این دعوا، خواهان باید دلایل و مستندات کافی برای اثبات عدم وجود یکی از شرایط اساسی صحت معامله در زمان انعقاد قرارداد را ارائه دهد.

وضعیت صلح عمری در صورت فوت متصالح (صلح شونده)

یکی از پرسش های کلیدی که در مورد صلح عمری مطرح می شود، وضعیت قرارداد در صورت فوت متصالح (کسی که مال به نفع او صلح شده است) پیش از فوت مصالح (صلح کننده) است. لازم بودن عقد صلح، در اینجا نیز نقش محوری ایفا می کند.

همان طور که بیان شد، صلح عمری یک عقد لازم است و لازم بودن آن به این معناست که فوت، جنون یا سفه هیچ یک از طرفین، به خودی خود، باعث برهم خوردن، فسخ یا ابطال قرارداد نمی شود. این قاعده در مورد فوت متصالح نیز صادق است. بنابراین، اگر متصالح پیش از مصالح فوت کند، مالکیت «عین» مال که از ابتدا به او منتقل شده بود، به «ورثه» قانونی متصالح فوت شده منتقل می شود. به عبارت دیگر، مال مورد صلح، جزو ترکه متصالح محسوب شده و مطابق قوانین ارث، به وراث او می رسد.

در چنین شرایطی، «حق انتفاع» مصالح تا پایان عمر خود کاملاً محفوظ و محترم است و هیچ ارتباطی به فوت متصالح یا انتقال مالکیت عین مال به ورثه او ندارد. مصالح همچنان می تواند تا پایان عمر خود، از منافع مال صلح شده بهره برداری کند. ورثه متصالح، صرفاً مالک عین مال هستند و حق دخالت در منافع آن را تا زمان فوت مصالح نخواهند داشت.

تنها در صورتی مصالح می تواند پس از فوت متصالح اقدام به فسخ قرارداد کند که در متن صلح نامه، به صراحت و تحت عنوان «خیار شرط»، حق فسخ برای مصالح در صورت فوت متصالح پیش بینی شده باشد. بدون وجود چنین شرطی، فوت متصالح به هیچ عنوان به مصالح حق فسخ یک طرفه قرارداد را نمی دهد و قرارداد کماکان به قوت خود باقی می ماند و ورثه متصالح، قائم مقام او در قرارداد محسوب خواهند شد.

اقاله صلح عمری: راه حل توافقی برای خاتمه قرارداد

اقاله، که به آن تفاسخ نیز گفته می شود، ساده ترین و کم دردسرترین راه برای خاتمه دادن به قرارداد صلح عمری است، البته به شرطی که هر دو طرف قرارداد، یعنی مصالح و متصالح، بر آن توافق داشته باشند. اقاله به معنای برهم زدن یک قرارداد صحیح و لازم، با رضایت و اراده مشترک و متقابل هر دو طرف آن است.

بر خلاف فسخ که می تواند یک طرفه و به استناد دلایل قانونی یا قراردادی باشد، و بر خلاف ابطال که ناشی از نقص در ارکان تشکیل دهنده عقد است، اقاله نیازمند توافق کامل طرفین است. در واقع، اقاله خود یک عمل حقوقی است که با ایجاب و قبول طرفین محقق می شود و آثار قرارداد صلح را از بین می برد.

مراحل اقاله صلح عمری به این صورت است که مصالح و متصالح، با توافق یکدیگر، تصمیم به خاتمه قرارداد می گیرند. این توافق می تواند به صورت شفاهی باشد، اما برای اطمینان و جلوگیری از اختلافات آتی، توصیه می شود که اقاله به صورت کتبی تنظیم شده و سپس با مراجعه به همان دفترخانه اسناد رسمی که سند صلح در آن به ثبت رسیده است، مراتب اقاله در حاشیه سند قید گردد. با اقاله، مال مورد صلح مجدداً به مالکیت مصالح بازگشته و تمامی آثار قرارداد صلح عمری از بین می رود. این روش، راهی مسالمت آمیز و انعطاف پذیر برای برهم زدن قرارداد در صورت تغییر نظر یا شرایط طرفین است.

نمونه متن فسخ سند صلح عمری در دفترخانه (در صورت وجود خیار شرط)

در صورتی که در سند صلح عمری، حق فسخ (خیار شرط) به صورت صریح برای مصالح پیش بینی شده باشد و مصالح قصد اعمال این حق را داشته باشد، می تواند با مراجعه به دفترخانه اسناد رسمی اقدام به ثبت فسخ نماید. در ادامه، یک نمونه متن کلی برای ثبت فسخ در دفترخانه ارائه شده است که باید بر اساس جزئیات قرارداد اصلی و اطلاعات هویتی طرفین تکمیل گردد:

فرم ثبت فسخ سند صلح عمری (در صورت وجود خیار شرط)

اینجانب (نام و نام خانوادگی مصالح) ……………………………. فرزند ………………………….. به شماره شناسنامه …………………………………. و شماره ملی ………………………………… صادره از ………………………………، ساکن ………………………………………………………………………………، در تاریخ ……………………….. (تاریخ انعقاد صلح) در دفترخانه اسناد رسمی شماره …………………….. شهر …………………………. حاضر شده و طی سند رسمی شماره ………………………….. اقدام به تنظیم صلح عمری یک باب …………………………………………. (نوع مال مانند منزل مسکونی، آپارتمان، قطعه زمین) به مشخصات ثبتی ……………………………………. (پلاک ثبتی و آدرس کامل) ، برای متصالح محترم آقا / خانم ……………………………. (نام و نام خانوادگی متصالح) نموده ام.

با توجه به اینکه در بند …………………… (شماره بند) از سند صلح نامه رسمی شماره ………………………… تاریخ ………………………….. تنظیمی در همین دفترخانه، برای اینجانب (مصالح)، حق فسخ یک جانبه و بدون قید و شرط قرارداد، برای مدت ……………………… (مدت زمان خیار شرط) از تاریخ انعقاد عقد صلح، لحاظ شده است و مدت مذکور نیز تا تاریخ …………………………. در جریان می باشد، بدین وسیله، اراده و حق قانونی خود را برای فسخ قرارداد صلح عمری مزبور اعلام می نمایم.

با اعمال حق فسخ مذکور، تمامی آثار حقوقی قرارداد صلح عمری فوق الذکر از زمان اعلام فسخ از بین رفته و مالکیت کامل عین مال (نوع مال) به پلاک ثبتی ……………………. واقع در …………………………. (آدرس مال) مجدداً به اینجانب (مصالح)، اعاده گردید و متصالح هیچ گونه حق و ادعایی نسبت به عین مال مذکور نخواهد داشت.

توضیحات تکمیلی (در صورت لزوم): ………………………………………………………………………………………………………………………………………..

نام و نام خانوادگی مصالح: …………………………………….

امضا: …………………………………….

تاریخ: …………………………………….

سوالات متداول

آیا صلح عمری بلاعوض قابل فسخ است؟

بله، صلح عمری بلاعوض نیز مانند سایر انواع صلح عمری، در شرایط خاصی قابل فسخ است. این شرایط شامل وجود خیارات قانونی مانند خیار شرط (اگر در قرارداد به صراحت ذکر شده باشد)، خیار تخلف از شرط (در صورت عدم انجام شروط تعیین شده توسط متصالح) و خیار تدلیس (فریب خوردن مصالح) می شود. در غیر این صورت، به دلیل لازم بودن عقد صلح، امکان فسخ یک جانبه وجود ندارد.

تفاوت صلح عمری با وصیت چیست؟

تفاوت اصلی صلح عمری با وصیت در این است که صلح عمری یک «عقد لازم» است که در زمان حیات مصالح منعقد شده و مالکیت عین مال را از همان ابتدا به متصالح منتقل می کند، اگرچه حق انتفاع برای مصالح باقی می ماند. این انتقال مالکیت بر تمام اموال صلح شده نافذ است. در مقابل، وصیت یک «عمل حقوقی جایز» است که تنها پس از فوت موصی (وصیت کننده) اجرا می شود و اعتبار آن تنها تا «ثلث» اموال موصی است؛ برای مازاد بر ثلث، نیاز به تنفیذ وراث دارد. بنابراین، صلح عمری ابزاری قوی تر برای تضمین انتقال مالکیت تمام اموال به مقصود مصالح است.

آیا صلح عمری ارثی قابل ابطال است؟

هر قراردادی که با هدف جلوگیری از اختلافات ارثی و در قالب صلح عمری تنظیم شود (صلح عمری ارثی)، اگر در زمان انعقاد فاقد یکی از شرایط اساسی صحت معاملات باشد، قابل ابطال است. مواردی نظیر عدم قصد و رضا، فقدان اهلیت طرفین، نامشروع بودن جهت معامله، یا مجهول بودن مورد صلح، می توانند به ابطال این نوع صلح عمری نیز منجر شوند. ابطال به معنای بی اعتبار شدن قرارداد از ابتدا است و نیاز به طرح دعوا در دادگاه دارد.

اگر متصالح از انجام شروط قرارداد تخلف کند، چه راهی برای مصالح وجود دارد؟

در صورتی که متصالح از انجام شروطی که در متن قرارداد صلح عمری به عهده او گذاشته شده، تخلف کند، مصالح می تواند به استناد «خیار تخلف از شرط» اقدام به فسخ قرارداد نماید. برای این کار، مصالح ابتدا باید مراتب تخلف را از طریق ارسال اظهارنامه به متصالح اطلاع دهد و سپس، در صورت لزوم، با طرح دادخواست تایید فسخ قرارداد در دادگاه حقوقی، درخواست صدور حکم فسخ را مطرح کند.

چگونه می توان صلح عمری را طوری تنظیم کرد که غیرقابل فسخ باشد؟

برای افزایش استحکام و غیرقابل فسخ بودن صلح عمری، می توان چند اقدام را در زمان تنظیم قرارداد انجام داد: اولاً، از درج هرگونه «خیار شرط» برای طرفین خودداری شود. ثانیاً، تمامی شروط و تعهدات طرفین به وضوح و دقت کامل در قرارداد قید شود تا زمینه برای ادعای «خیار تخلف از شرط» از بین برود. ثالثاً، اطمینان حاصل شود که هیچ گونه تدلیس یا فریب در معامله وجود ندارد تا «خیار تدلیس» قابل اعمال نباشد. نهایتاً، رعایت کامل شرایط اساسی صحت معامله (قصد، رضا، اهلیت، مشروعیت جهت و معلوم بودن مورد معامله) برای جلوگیری از ابطال قرارداد ضروری است.

نتیجه گیری

صلح عمری، به عنوان یک عقد لازم در نظام حقوقی ایران، از ماهیتی پایدار برخوردار است و در حالت عادی، امکان رجوع یا فسخ یک جانبه آن میسر نیست. این ویژگی، صلح عمری را به ابزاری مطمئن برای انتقال مالکیت عین مال و حفظ حق انتفاع مصالح تا پایان عمر تبدیل کرده است. با این حال، لازم بودن این عقد مطلق نبوده و در شرایطی خاص، امکان خاتمه دادن به آن از طریق فسخ، ابطال یا اقاله وجود دارد.

فسخ یک طرفه صلح عمری عمدتاً در مواردی ممکن است که خیارات قانونی نظیر خیار شرط (در صورت پیش بینی صریح در قرارداد)، خیار تخلف از شرط (در صورت عدم ایفای تعهدات از سوی طرف مقابل) و خیار تدلیس (در صورت فریب) وجود داشته باشد. در غیر این صورت، برای فسخ قرارداد صلح عمری به طور یک جانبه، باید از طریق مراجع قضایی اقدام و حق فسخ را به اثبات رساند. از سوی دیگر، «ابطال» صلح عمری زمانی مطرح می شود که در هنگام انعقاد قرارداد، یکی از شرایط اساسی صحت معاملات نقض شده باشد و این بطلان، قرارداد را از ابتدا بی اعتبار می سازد. در نهایت، «اقاله» به عنوان راهکاری توافقی، امکان برهم زدن قرارداد صلح عمری را با رضایت مشترک مصالح و متصالح فراهم می آورد.

با توجه به پیچیدگی های حقوقی و ظرافت های خاص هر یک از این مفاهیم و شرایط، توصیه اکید می شود که پیش از هرگونه اقدام در زمینه تنظیم، فسخ، ابطال یا اقاله صلح عمری، حتماً با متخصصان حقوقی و وکلای دادگستری مشورت شود تا از حقوق خود آگاه شده و تصمیم گیری های صحیح و آگاهانه انجام پذیرد.