در اسلام سقط جنین در چه شرایطی مجاز است

در اسلام، سقط جنین عملی است که از نظر شرعی دارای پیچیدگی ها و احکام خاصی است و به طور کلی حرام شمرده می شود. با این حال، در شرایط بسیار محدود و خاصی، عمدتاً پیش از دمیده شدن روح در جنین (حدود چهار ماهگی)، ممکن است جواز شرعی برای آن صادر گردد، به ویژه اگر بقای بارداری خطر جدی و حتمی برای جان مادر داشته باشد یا جنین دچار ناهنجاری های شدید و غیرقابل تحمل باشد. این مقاله به بررسی دقیق و تخصصی شرایط، ابعاد فقهی و حقوقی سقط جنین در اسلام، با تمرکز بر فقه شیعه و قوانین جمهوری اسلامی ایران، می پردازد تا راهنمایی جامع برای درک این مسئله حساس ارائه دهد.

مبانی فقهی و حقوقی سقط جنین در اسلام و قانون ایران

موضوع سقط جنین یکی از حساس ترین و پیچیده ترین مسائل فقهی، حقوقی، اخلاقی و پزشکی است که ابعاد گسترده ای از حیات انسان و کرامت او را دربر می گیرد. در جوامع اسلامی، به ویژه در جمهوری اسلامی ایران که نظام حقوقی آن برگرفته از فقه شیعه است، سقط جنین تحت اصول و ضوابط شرعی و قانونی مشخصی قرار دارد. درک صحیح این مبانی برای تمامی اقشار جامعه، از بیماران و خانواده ها گرفته تا پزشکان و حقوقدانان، از اهمیت بالایی برخوردار است.

دیدگاه اسلام به جنین، حتی در مراحل اولیه تشکیل، به عنوان موجودی دارای حرمت و حقوق، مبنای اصلی احکام مربوط به سقط جنین است. این حرمت در مراحل مختلف رشد جنین تشدید می شود و پس از دمیده شدن روح، سقط جنین به منزله قتل نفس تلقی می گردد که دارای مجازات های سنگین دنیوی و اخروی است. با این حال، شریعت اسلام در عین سخت گیری، در شرایط بسیار اضطراری و حیاتی، خروج از حکم اولیه را جایز شمرده است تا تعادل میان حفظ جان ها و دفع ضررهای بزرگ تر برقرار شود. این مقاله با تکیه بر منابع فقهی معتبر و مواد قانونی جاری، به تشریح این موارد استثنا و ضوابط حاکم بر آن ها خواهد پرداخت.

تعریف سقط جنین و مراحل تکوین جنین از منظر فقه و پزشکی

پیش از ورود به بحث احکام و شرایط جواز سقط جنین، لازم است تعریفی دقیق از این اصطلاح ارائه شود و مراحل تکوین جنین از دیدگاه فقه اسلامی و علم پزشکی مورد بررسی قرار گیرد، چرا که این مراحل در تعیین حکم شرعی سقط جنین نقش حیاتی دارند.

تعریف لغوی و اصطلاحی سقط جنین

واژه «سقط» در لغت به معنای افتادن و از دست دادن چیزی است. در اصطلاح پزشکی و حقوقی، سقط جنین به پایان یافتن بارداری پیش از موعد طبیعی، به گونه ای که جنین قادر به ادامه حیات مستقل در خارج از رحم نباشد، اطلاق می گردد. این عمل می تواند به صورت خودبه خودی (سقط طبیعی) یا عمدی (سقط درمانی یا غیرقانونی) رخ دهد. تمرکز این مقاله بر سقط جنین عمدی است که با دخالت خارجی انجام می شود.

مراحل رشد جنین در فقه اسلامی

فقه اسلامی مراحل تکوین جنین را با الهام از آیات قرآن کریم و روایات معصومین (ع) تبیین می کند که این مراحل، اساس تقسیم بندی احکام شرعی مربوط به سقط جنین و دیه آن قرار گرفته است. آیات ۲۳ سوره مؤمنون و ۱۴ سوره حج، به وضوح به این مراحل اشاره دارند:

• نطفه (تا ۴۰ روز): از زمان انعقاد نطفه تا حدود ۴۰ روزگی که سلول تخم لقاح یافته در رحم مستقر می شود. در این مرحله، جنین هنوز فاقد شکل گیری مشخص انسانی است.
• علقه (۴۰ تا ۸۰ روز): پس از ۴۰ روزگی، جنین به صورت یک توده کوچک و چسبنده شبیه به لخته خون درمی آید.
• مضغه (۸۰ تا ۱۲۰ روز): در این مرحله، جنین شبیه به پاره گوشتی است که هنوز شکل اعضای انسان را به خود نگرفته است. گاهی این مرحله با شروع استخوان بندی و رویش گوشت بر استخوان نیز همراه است.
• دمیده شدن روح (پس از ۱۲۰ روز یا چهار ماهگی): این مرحله، نقطه عطفی حیاتی در فقه اسلامی است. بر اساس آیات و روایات، در حدود ۱۲۰ روزگی (معادل چهار ماهگی بارداری)، روح در جنین دمیده می شود. پس از این زمان، جنین دارای حیات انسانی مستقل تلقی شده و حکم نفس محترمه (جان دارای حرمت) بر آن جاری می گردد.

اهمیت دمیده شدن روح در حکم شرعی سقط جنین

همانطور که ذکر شد، دمیده شدن روح در جنین، مرز تعیین کننده ای در احکام سقط جنین است. قبل از دمیده شدن روح، سقط جنین گرچه حرام است و مستوجب دیه، اما حکم قتل نفس به معنای کامل و قصاص بر آن مترتب نیست. اما پس از دمیده شدن روح، جنین دارای حیات انسانی محسوب می شود و سقط آن به منزله قتل انسان زنده است که احکام بسیار سخت گیرانه ای، از جمله حرمت مطلق و تعلق دیه کامل انسان، بر آن حاکم خواهد بود.

حکم کلی سقط جنین در فقه شیعه: اصل حرمت

در فقه شیعه امامیه، اصل بر حرمت مطلق سقط جنین است و این حکم از لحظه انعقاد نطفه در رحم جاری است. تمامی فقهای شیعه، با استناد به آیات قرآن کریم و روایات ائمه اطهار (ع)، سقط عمدی جنین را به طور کلی حرام و گناه کبیره می دانند. این دیدگاه بر پایه حرمت قتل نفس استوار است که در آیات متعددی از قرآن کریم مورد تأکید قرار گرفته است.

آیاتی مانند «وَمَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُتَعَمِّدًا فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِيهَا وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِيمًا» (نساء، ۹۳) که به مجازات قتل عمدی مؤمن اشاره دارد، یا «مِنْ أَجْلِ ذَٰلِكَ كَتَبْنَا عَلَىٰ بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا» (مائده، ۳۲) که کشتن یک نفس را معادل کشتن تمامی مردم می داند، مبنای حرمت جان انسان از جمله جنین است. همچنین، آیات ۱۵۱ سوره انعام و ۳۱ سوره اسراء به طور ویژه بر حرام بودن کشتن اولاد و فرزندان تأکید دارند و والدین را از ارتکاب این عمل نهی می کنند.

با وجود این، فقه شیعه و به تبع آن قوانین جمهوری اسلامی ایران، در مواردی خاص و استثنائی، که عمدتاً قبل از دمیده شدن روح و با شرایط بسیار سخت گیرانه است، سقط جنین را مجاز می شمرد. این استثنائات، نه به معنای نفی اصل حرمت، بلکه از باب دفع ضرر بزرگ تر یا تزاحم دو مصلحت حیاتی در نظر گرفته می شوند. در مذهب اهل سنت، برخی از علما ممکن است در مراحل اولیه پیش از دمیدن روح، سقط جنین را با شرایطی جایز بدانند، اما در فقه شیعه و قوانین ایران، حتی در این مراحل نیز اصل بر حرمت است مگر با دلیل شرعی و قانونی موجه.

شرایط جواز سقط جنین قبل از دمیده شدن روح (پیش از ۱۲۰ روز)

سقط جنین پیش از دمیده شدن روح، یعنی قبل از حدود ۱۲۰ روزگی بارداری، به دلیل عدم حیات انسانی کامل، از نظر فقهی دارای استثنائاتی است که پس از آن زمان وجود ندارد. با این حال، این استثنائات نیز بسیار محدود و منوط به شرایط خاص پزشکی و قانونی هستند و صرفاً در موارد حیاتی و اضطراری مورد پذیرش قرار می گیرند. این شرایط به شرح زیر است:

خطر جانی جدی و حتمی برای مادر

یکی از مهم ترین و پذیرفته شده ترین دلایل برای جواز سقط جنین قبل از دمیده شدن روح، زمانی است که ادامه بارداری، خطر جانی قطعی و حتمی برای مادر ایجاد کند. در چنین وضعیتی، فقه اسلامی بر پایه قاعده «اولویت حفظ نفس محترمه موجود» و «دفع ضرر اشد به اقل» (دفع ضرر بزرگ تر با ضرر کوچک تر)، نجات جان مادر را مقدم می شمرد. برخی از شرایط پزشکی که ممکن است منجر به این حکم شوند عبارتند از:

• بیماری های قلبی پیشرفته: نارسایی های شدید قلبی، فشار خون ریوی شدید (مانند سندرم آیزنمنگر) که بارداری موجب تشدید غیرقابل کنترل و مرگ حتمی مادر شود.
• بیماری های کلیوی حاد: نارسایی کلیه در مراحل پیشرفته که ادامه بارداری منجر به وخامت شدید و مرگ مادر می گردد.
• سرطان های پیشرفته: برخی انواع سرطان که درمان آنها در طول بارداری ممکن نبوده و انتظار تا پس از زایمان، حیات مادر را به طور جدی تهدید کند.
• بیماری های ریوی شدید: آمفیزم، فیبروز ریوی، یا برونشکتازی همراه با هیپرتانسیون ریوی که ادامه بارداری توان تنفسی مادر را به شدت مختل کند.
• فشار خون غیرقابل کنترل: پره اکلامپسی یا اکلامپسی شدید و مقاوم به درمان که زندگی مادر را در خطر قرار دهد.
• بیماری های خودایمنی شدید: لوپوس اریتماتوز سیستمیک فعال با درگیری اندام های حیاتی یا پمفیگوس ولگاریس منتشر که جان مادر را تهدید کند.
• خونریزی های شدید گوارشی: سابقه واریس مری با خونریزی های غیرقابل کنترل.

شرایط احراز: برای صدور مجوز سقط جنین در این موارد، تشخیص قطعی و تأیید خطر جانی حتمی برای مادر توسط حداقل سه پزشک متخصص و مورد وثوق (معمولاً متخصص زنان، متخصص مربوطه به بیماری مادر و متخصص پزشکی قانونی) الزامی است. همچنین، موافقت کتبی والدین (مادر و پدر) و تأیید نهایی مراجع ذی صلاح قانونی از طریق سازمان پزشکی قانونی کشور ضروری است.

ناهنجاری های شدید و حاد جنینی که حرج غیرقابل تحمل ایجاد می کنند

در صورتی که جنین دچار ناهنجاری های شدید و غیرقابل درمانی باشد که منجر به حرج (سختی و مشقت غیرقابل تحمل) برای والدین یا خود جنین پس از تولد شود، قبل از دمیده شدن روح، سقط آن می تواند جایز باشد. منظور از حرج غیرقابل تحمل، وضعیتی است که جنین یا بلافاصله پس از تولد فوت کند، یا با رنج شدید و ناتوانی های مادام العمر به زندگی ادامه دهد به گونه ای که تحمل آن برای والدین و جامعه بسیار دشوار باشد. برخی از این ناهنجاری ها عبارتند از:

• آنانسفالی: عدم تشکیل مغز در جنین.
• تریزومی های کشنده: مانند تریزومی های ۱۳ (سندرم پاتو) و ۱۸ (سندرم ادواردز) که معمولاً با مرگ در دوره نوزادی همراه هستند.
• هیدروپس فتالیس شدید: تجمع مایع در چندین اندام جنین که اغلب کشنده است.
• سندرم های ناهنجاری های متعدد: مانند سندرم پوتر (عدم تشکیل کلیه ها) که منجر به مرگ نوزاد می شود.
• بیماری های استخوانی کشنده: مانند استئوژنزیس ایمپرفکتا گراویس (استخوان زایی ناقص نوع شدید) یا دیسپلازی های اسکلتی کشنده.
• ناهنجاری های شدید مغزی-نخاعی: مانند اسپینابیفیدای شدید همراه با هیدروسفالی وسیع.

شرایط احراز: تشخیص قطعی این ناهنجاری ها باید توسط متخصصین ژنتیک و رادیولوژی (با انجام آزمایشات ژنتیک و سونوگرافی دقیق) تأیید شود. سپس، پرونده به سازمان پزشکی قانونی ارجاع داده می شود تا هیئت تخصصی آن سازمان، پس از بررسی های لازم، وجود حرج غیرقابل تحمل را تأیید نماید. درخواست کتبی و موافقت هر دو والدین نیز از شروط اصلی است. لازم به ذکر است که صرف معلولیت های خفیف یا متوسط، ناتوانی های قابل مدیریت، یا مشکلات اقتصادی خانواده، مجوز سقط جنین را صادر نمی کند.

شرایط جواز سقط جنین پس از دمیده شدن روح (پس از ۱۲۰ روز)

پس از دمیده شدن روح در جنین، که معمولاً در حدود ۱۲۰ روزگی (چهار ماهگی) بارداری رخ می دهد، حکم شرعی سقط جنین به منزله قتل نفس محترمه تلقی می گردد. در این مرحله، حرمت سقط جنین به اوج خود می رسد و استثنائات آن به حداقل ممکن کاهش می یابد. به عبارت دیگر، سقط جنین پس از دمیده شدن روح، تقریباً در هیچ شرایطی مجاز نیست، مگر در یک مورد بسیار نادر و حیاتی.

نجات جان مادر در شرایط اضطراری و حتمی

تنها مورد استثنائی و بسیار حیاتی که در آن سقط جنین پس از دمیده شدن روح می تواند جایز شمرده شود، زمانی است که ادامه بارداری، قطعا و بدون هیچ تردیدی به مرگ مادر می انجامد و هیچ راه دیگری برای نجات جان مادر وجود ندارد. در چنین شرایطی، فقه اسلامی بر اساس قاعده «تزاحم» و «اولویت حفظ جان موجود» حکم می کند که حفظ جان مادر، که یک نفس محترمه موجود و دارای مسئولیت های اجتماعی و خانوادگی است، بر حفظ جان جنین (که گرچه روح دارد اما هنوز به طور کامل به دنیا نیامده) مقدم است. این یک انتخاب بین دو شر است که باید شر بزرگتر (مرگ مادر) دفع شود. این شرایط شامل مواردی مانند:

• خونریزی های شدید و غیرقابل کنترل زایمانی که قبل از تولد جنین شروع شده و جان مادر را در خطر آنی قرار دهد.
• اکلامپسی فولمینانت که به هیچ درمانی پاسخ نمی دهد و جان مادر را تهدید می کند.
• پارگی رحم یا سایر عوارض حاد و کشنده بارداری که ادامه آن منجر به مرگ قطعی مادر در زمان کوتاه شود.

این تصمیم گیری باید توسط یک تیم پزشکی متخصص و باتجربه، با تأیید نهایی مراجع دینی یا قضایی (از طریق پزشکی قانونی)، و در شرایطی کاملاً اضطراری و اورژانسی انجام گیرد. این حالت با خطر جانی جدی و حتمی قبل از دمیده شدن روح متفاوت است؛ در اینجا بحث از مرگ آنی و قطعی مادر است و دیگر گزینه ای جز اقدام فوری برای نجات مادر وجود ندارد.

سقط جنین پس از دمیده شدن روح، معادل قتل نفس است و جز در صورت خطر حتمی و آنی مرگ مادر، به هیچ وجه مجاز نیست و این حکم در فقه اسلامی از سخت ترین احکام محسوب می شود.

فتاوای مراجع عظام تقلید در خصوص سقط جنین

مراجع عظام تقلید، به عنوان متخصصین فقه اسلامی، در مورد سقط جنین، اصول کلی حرمت را تأکید می کنند، اما در جزئیات و استثنائات آن، فتاوای متفاوتی ممکن است ارائه دهند. در اینجا به برخی از دیدگاه های کلی و فتاوای شناخته شده مراجع شیعه در ایران اشاره می شود:

عدم جواز سقط جنین به دلایل غیرحیاتی

در مورد سقط جنین به دلایل غیرپزشکی یا غیرحیاتی، تقریباً تمامی مراجع تقلید اتفاق نظر دارند که این عمل جایز نیست. این دلایل شامل موارد زیر است:

• دلایل اقتصادی: فقر، مشکلات مالی، کثرت فرزندان یا عدم توانایی تأمین هزینه های زندگی فرزند.
• سن مادر: بالا یا پایین بودن سن مادر برای بارداری.
• مشکلات روانی مادر: افسردگی، اضطراب یا سایر اختلالات روانی (مگر آنکه بیماری روانی به درجه ای باشد که ادامه بارداری منجر به خطر جانی قطعی برای مادر شود که در این صورت نیز منوط به تشخیص پزشکان متخصص و تایید مراجع ذیصلاح است و قبل از دمیده شدن روح).
• عدم تمایل به فرزند: یا عدم آمادگی روحی و جسمی برای فرزندآوری.
• جنین ناشی از زنا یا تجاوز: در این مورد، اگرچه شرایط روحی و اجتماعی مادر بسیار سخت است، اما اصل حرمت سقط جنین پابرجاست. مگر در مواردی نادر که خطر جانی حتمی برای مادر به واسطه این بارداری (مثلاً از سوی خانواده) ثابت شود و قبل از دمیدن روح باشد، برخی مراجع مانند آیت الله مکارم شیرازی در چنین شرایطی (خطر جانی حتمی برای مادر قبل از دمیدن روح) آن را جایز می دانند. اما به طور کلی، صرف زنا یا تجاوز، مجوز سقط جنین نیست.

شرایط جواز با تأیید پزشکی و شرعی

همانطور که پیش تر توضیح داده شد، مراجع عظام تقلید، سقط جنین را فقط در دو مورد کلی و با شرایط بسیار سخت گیرانه، قبل از دمیده شدن روح، جایز می دانند:

1. خطر جانی حتمی برای مادر: در صورتی که بقای جنین در رحم، به طور قطع و یقین، جان مادر را به خطر اندازد و هیچ راه دیگری برای نجات جان مادر نباشد.
2. ناهنجاری های شدید جنینی: اگر جنین دارای ناهنجاری های شدید و غیرقابل علاجی باشد که موجب حرج و مشقت غیرقابل تحمل برای والدین گردد و جنین نیز قبل از دمیده شدن روح باشد.

در هر دو مورد، تأیید پزشکان متخصص و مورد وثوق، و همچنین مجوز سازمان پزشکی قانونی، از شروط ضروری است. در مواردی که پس از دمیده شدن روح، جان مادر در خطر آنی و قطعی باشد و سقط تنها راه نجات باشد، فتاوا بر تقدم جان مادر تأکید دارند.

بر اساس فتوای آیت الله العظمی سیدعلی خامنه ای، «سقط جنین بعد از دمیده شدن روح به هیچ وجه جایز نیست، حتی اگر تشخیص داده شود که نگهداری و بزرگ کردن آن برای والدین مشقت دارد. و قبل از دمیده شدن روح نیز اگر موجب حرج و مشقت غیر قابل تحمل برای والدین باشد و یا ادامه حیات جنین موجب خطر جانی برای مادر باشد، با تشخیص و تایید پزشکان متخصص و مجاز، جایز است.»

توصیه اکید مراجع آن است که در هر مورد خاص، افراد به دفتر استفتاء مرجع تقلید خود مراجعه کرده و با ارائه جزئیات پرونده پزشکی، فتوای اختصاصی دریافت نمایند.

دیه سقط جنین در اسلام و قانون جمهوری اسلامی ایران

در اسلام، برای هرگونه جنایت بر نفس یا عضو، حتی اگر منجر به قتل نشود، دیه (خون بها) مقرر شده است. سقط جنین عمدی نیز، حتی پیش از دمیده شدن روح، جنایت بر نفس محسوب شده و مستوجب پرداخت دیه است. این امر نشان دهنده اهمیت و حرمت جنین از لحظه انعقاد نطفه است. مقدار دیه سقط جنین بسته به مرحله رشد آن متفاوت است و در قوانین جمهوری اسلامی ایران نیز این احکام شرعی مبنای تعیین دیه قرار گرفته اند.

جدول مراحل دیه سقط جنین

میزان دیه سقط جنین بر اساس مراحل تکوین جنین در فقه اسلامی و قوانین ایران به شرح زیر است. این مقادیر، درصدی از دیه کامل یک انسان (که هر سال توسط قوه قضائیه اعلام می شود) را شامل می شود:

مرحله رشد جنین	سن بارداری تخمینی	میزان دیه (درصد از دیه کامل انسان)
نطفه	۱ تا ۲ هفتگی	دو صدم (۲%)
علقه (خون بسته شده)	۲ تا ۴ هفتگی	چهار صدم (۴%)
مضغه (پاره گوشت)	۴ تا ۸ هفتگی	شش صدم (۶%)
استخوان بندی کامل شده اما بدون گوشت	۸ تا ۱۲ هفتگی	هشت صدم (۸%)
دارای گوشت و استخوان اما قبل از دمیدن روح	۱۲ تا ۱۶ هفتگی (حدوداً)	یک دهم (۱۰%)
پس از دمیدن روح (پسر)	پس از ۱۲۰ روز	دیه کامل انسان
پس از دمیدن روح (دختر)	پس از ۱۲۰ روز	نصف دیه کامل انسان
پس از دمیدن روح (جنسیت نامشخص)	پس از ۱۲۰ روز	سه چهارم دیه کامل انسان

نکته: تفاوت دیه پسر و دختر و جنسیت نامشخص، تنها پس از دمیده شدن روح و به دلیل تفاوت در دیه قتل مرد و زن در فقه اسلامی است. قبل از دمیده شدن روح، جنسیت جنین تأثیری در میزان دیه ندارد.

مسئولیت پرداخت دیه

مسئولیت پرداخت دیه سقط جنین بر عهده کسی است که مباشرتاً یا به تسبیب (باعث شدن) موجب سقط جنین شده است. این شامل موارد زیر می شود:

• مادر: اگر مادر خود عامداً جنین را سقط کند، باید دیه آن را بپردازد. دیه به ورثه جنین (یعنی پدر و سایر ورثه به جز خود مادر) تعلق می گیرد.
• پدر: اگر پدر همسرش را مجبور به سقط جنین کند، مسئول پرداخت دیه به مادر است و خود از این دیه سهمی نمی برد.
• پزشک، ماما یا اشخاص عادی: اگر هر یک از این افراد با اقدام خود (تجویز دارو، انجام عمل جراحی، ارائه اطلاعات غلط و غیره) موجب سقط جنین شوند، مسئول پرداخت دیه هستند.
• مباشرین و معاونین: در صورتی که چند نفر در سقط جنین دخیل باشند، هر یک به میزان سهم خود مسئولیت خواهند داشت.

باید توجه داشت که در سقط جنین های درمانی که با مجوز قانونی و شرعی انجام می شوند، معمولاً دیه منتفی است، مگر اینکه در فتاوا یا قوانین خاصی به آن اشاره شده باشد (مانند احتیاط در پرداخت دیه در برخی فتاوا).

مجازات سقط جنین در قوانین جمهوری اسلامی ایران

قوانین جمهوری اسلامی ایران، سقط جنین عمدی را جرم تلقی کرده و برای مرتکبین آن، مجازات های کیفری (حبس) و مجازات مالی (دیه) پیش بینی نموده است. این مجازات ها بر اساس نقش افراد در سقط جنین و مرحله رشد جنین متفاوت است.

تفکیک مجازات بر اساس نقش افراد

قانون مجازات اسلامی ایران، مجازات های مربوط به سقط جنین را برای سه دسته از افراد در نظر گرفته است:

1. مجازات مادر برای سقط جنین خود: اگر مادر خود عامداً جنین خویش را سقط کند، علاوه بر دیه، ممکن است به حبس تعزیری نیز محکوم شود. در ماده ۶۲۳ قانون مجازات اسلامی آمده است: «هر کس به واسطه ضرب یا آزار عمداً زن حامله ای را دلالت به اسقاط جنین نماید، اگر منجر به اسقاط جنین شود، به حبس از یک تا سه سال محکوم خواهد شد و اگر اسقاط جنین به رضایت زن باشد، زن نیز به حبس از شش ماه تا یک سال محکوم می شود.» در صورت سقط بدون رضایت زن، مرتکب به قصاص محکوم نمی شود اما دیه پرداخت می کند و به حبس از یک تا سه سال محکوم می شود.
2. مجازات پدر (یا هر کس دیگری) در اجبار همسر به سقط جنین: اگر مردی همسر خود را به سقط جنین مجبور کند، مسئول پرداخت دیه جنین به مادر است. خود مرد از این دیه سهمی نمی برد. همچنین بر اساس ماده ۶۲۳ قانون مجازات اسلامی، ممکن است به حبس از یک تا سه سال محکوم شود.
3. مجازات پزشک، ماما یا اشخاص عادی که در سقط جنین مشارکت یا مساعدت دارند:
   • اشخاص عادی: اگر فردی عادی به خانم باردار در سقط جنین کمک کند، علاوه بر پرداخت دیه، به حبس از سه ماه تا شش ماه محکوم می شود. (ماده ۶۲۴ قانون مجازات اسلامی)
   • پزشک، ماما، داروفروش و سایر متخصصین پزشکی: اگر این افراد با علم و عمد، مبادرت به سقط جنین کنند، علاوه بر پرداخت دیه، به حبس از دو تا پنج سال و نیز محرومیت از انجام حرفه خود برای مدتی محکوم خواهند شد. این مجازات به دلیل اعتماد عمومی به این حرفه ها و سوءاستفاده از آن تشدید می شود.

مهم است که تفاوت میان سقط جنین غیرقانونی و سقط جنین درمانی (که با مجوز پزشکی قانونی و تحت شرایط خاص انجام می شود) مشخص باشد. در سقط جنین درمانی، که مراحل قانونی و پزشکی آن طی شده است، مجازات های فوق اعمال نمی شوند.

نقش پزشکی قانونی در صدور مجوز سقط درمانی

در جمهوری اسلامی ایران، سازمان پزشکی قانونی کشور نقش محوری و حیاتی در فرآیند صدور مجوز سقط جنین درمانی دارد. این سازمان، مرجع رسمی و تخصصی برای تأیید شرایط قانونی و پزشکی استثنائات حرمت سقط جنین است.

فرآیند اخذ مجوز سقط درمانی

برای انجام سقط جنین قانونی در ایران، مراحل زیر باید طی شود:

1. تشخیص اولیه پزشک معالج: پزشک متخصص (معمولاً متخصص زنان، متخصص جنین شناسی، ژنتیک یا پزشک مربوط به بیماری مادر) پس از بررسی های دقیق و انجام آزمایشات لازم (مانند سونوگرافی، آمنیوسنتز، کاریوتایپ و غیره)، وجود یکی از شرایط جواز سقط (خطر جانی مادر یا ناهنجاری شدید جنین قبل از دمیده شدن روح) را تشخیص می دهد.
2. تشکیل پرونده و ارجاع به پزشکی قانونی: مادر یا والدین با مدارک پزشکی کامل، به یکی از مراکز پزشکی قانونی استان مراجعه می کنند.
3. بررسی توسط هیئت تخصصی پزشکی قانونی: پرونده توسط هیئت های تخصصی متشکل از چند پزشک متخصص (از جمله متخصص زنان، رادیولوژیست، ژنتیک و متخصصین دیگر بر حسب مورد) در سازمان پزشکی قانونی بررسی می شود. این هیئت ها صحت تشخیص های اولیه را تأیید کرده و لزوم سقط جنین را از نظر پزشکی ارزیابی می کنند.
4. تأیید حرج یا خطر جانی: هیئت پزشکی قانونی باید به این نتیجه برسد که ادامه بارداری برای مادر دارای خطر جانی حتمی و جدی است یا جنین دارای ناهنجاری های شدید و غیرقابل علاجی است که موجب حرج (سختی و مشقت غیرقابل تحمل) برای والدین خواهد شد.
5. موافقت کتبی والدین: رضایت کتبی و آگاهانه هر دو والد (مادر و پدر) برای سقط جنین الزامی است.
6. صدور مجوز: در صورت تأیید تمامی شرایط فوق و احراز جواز شرعی و قانونی، سازمان پزشکی قانونی مجوز سقط درمانی را صادر می کند.
7. انجام سقط: سقط جنین باید تحت نظارت و توسط پزشک متخصص و در مراکز درمانی مجاز انجام شود.

این فرآیند دقیق و چندمرحله ای، اطمینان می دهد که سقط جنین تنها در موارد ضروری و با رعایت کامل موازین شرعی و قانونی صورت پذیرد و از هرگونه سوءاستفاده یا تصمیم گیری خودسرانه جلوگیری شود. تشخیص های پزشکی قانونی برای مراجع قضایی نیز اعتبار بالایی دارد.

توصیه های مهم و نتیجه گیری نهایی

موضوع سقط جنین، همواره در کانون توجهات فقهی، حقوقی، اخلاقی و پزشکی قرار داشته است. همانطور که در این مقاله به تفصیل بیان شد، دیدگاه اسلام به جنین، حتی از لحظه انعقاد نطفه، به عنوان موجودی دارای حرمت است و به همین دلیل، اصل بر حرمت مطلق سقط جنین است. این حرمت پس از دمیده شدن روح در جنین (حدود چهار ماهگی) به اوج خود می رسد و سقط آن به منزله قتل نفس محترمه تلقی می گردد.

با این وجود، شریعت اسلام در عین تأکید بر حفظ جان و کرامت انسانی، در شرایط بسیار خاص و استثنائی، راه هایی برای دفع ضررهای بزرگ تر پیش بینی کرده است. این استثنائات، عمدتاً قبل از دمیده شدن روح و صرفاً در دو حالت کلی مجاز شمرده می شوند: اولاً، زمانی که ادامه بارداری خطر جانی حتمی و جدی برای مادر ایجاد کند. ثانیاً، وقتی جنین دچار ناهنجاری های شدید و غیرقابل علاجی باشد که موجب حرج غیرقابل تحمل برای والدین گردد. پس از دمیده شدن روح، تنها در صورت خطر آنی و قطعی مرگ مادر، سقط جنین می تواند با شرایط بسیار سخت گیرانه جایز باشد.

در جمهوری اسلامی ایران، که نظام حقوقی آن مبتنی بر فقه شیعه است، این احکام شرعی به صورت قوانین جاری درآمده اند. سازمان پزشکی قانونی کشور، مرجع رسمی تأیید کننده شرایط سقط درمانی است و افراد دخیل در سقط های غیرقانونی، با مجازات های کیفری و پرداخت دیه مواجه خواهند شد.

در مواجهه با این مسئله حساس و پیچیده، توصیه های پایانی زیر از اهمیت بالایی برخوردار است:

1. مشورت با متخصصین: پیش از هرگونه تصمیم گیری، اکیداً توصیه می شود با پزشکان متخصص و مورد وثوق (متخصص زنان، ژنتیک، پزشکی قانونی و …) و همچنین مراجع عظام تقلید (یا دفاتر استفتاء آنها) مشورت نمایید تا با آگاهی کامل از ابعاد شرعی، قانونی و پزشکی، بهترین و مسئولانه ترین تصمیم اتخاذ شود.
2. پرهیز از اقدامات خودسرانه: هرگونه اقدام برای سقط جنین به صورت خودسرانه، با استفاده از روش های غیرقانونی یا بدون نظارت پزشکی، علاوه بر تبعات سنگین شرعی و قانونی، می تواند خطرات جانی جبران ناپذیری برای مادر به همراه داشته باشد.
3. حفظ کرامت انسانی: تصمیم گیری در این حوزه باید همواره با حفظ کرامت انسانی و جان مادر و جنین صورت گیرد و از نگاه ابزاری به حیات پرهیز شود.

سقط جنین تصمیمی نیست که به سادگی و بدون در نظر گرفتن تمامی جوانب آن گرفته شود. شناخت دقیق احکام شرعی و قوانین کشور، گام اول در اتخاذ تصمیمی آگاهانه و مسئولانه است.