بررسی تاثیرات بلندمدت نرخ ارز بر اقتصاد

مقدمه

بررسی روند واردات کشور نشان می‌دهد که واردات طی دهه 1380 مرتبا در حال افزایش بوده است، از سوی دیگر ارزش هر تن کالای وارداتی تنها در سال‌های 1385 و 1388 کاهش یافته و پس از آن روندی رو به رشد داشته است. در حقیقت آمارها نشان می‌دهند که علاوه بر آنکه میزان واردات در کشور در دهه اخیر افزایش داشته، قیمت هر تن کالای وارداتی نیز افزایش یافته است. این موضوع می‌تواند اولا ناشی از تغییر در ترکیب کالاهای وارداتی از کالاهایی با ارزش‌افزوده پایین‌تر به سمت کالاهای نهایی و با ارزش‌افزوده بالاتر باشد.

ثانیا بدلیل افزایش نرخ ارز و تاثیر آن در در نواع حساب ها در بروکرهای فارکس و ثاالثا افزایش شاخص قیمت مصرف‌کننده کشورهای طرف مبادله ایران، باشد. بررسی روند صادرات غیرنفتی کشور نیز نشان از رشد صادرات هم به لحاظ ارزش و هم به لحاظ وزن دارد. با این حال به نظر می‌رسد که ارزش صادرات غیرنفتی کشور رابطه مستقیمی با قیمت نفت خام دارد؛ به طوری که از سال 1384 به بعد با افزایش قیمت نفت‌خام، ارزش صادرات غیرنفتی کشور نیز از رشد فزاینده‌ای برخوردار بوده است. در همین خصوص اقلام عمده صادراتی ایران را محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی تشکیل می‌دهند که ارتباط مستقیمی با قیمت نفت خام دارند.

از بررسی آمارهای در دسترس، به خوبی مشخص است که در سال 1387 که قیمت نفت خام در بالاترین مقدار خود در دوره مورد برسی قرار داشته، قیمت هر تن کالای صادراتی ایران نیز در بالاترین مقدار خود قرار دارد. همچنین با کاهش قیمت نفت خام در ماه‌های انتهایی سال 1387 و ادامه این روند در سال‌های 1388 و 1389، ارزش هر تن کالای صادراتی ایران نیز رو به کاهش گذاشته است که این موضوع نیز می‌تواند تاییدی بر وابستگی صادارت غیرنفتی ایران به فرآورده‌های نفتی و محصولات پتروشیمی باشد.

از سوی دیگر مقایسه ارزش هر تن کالای وارداتی (گمرکی) و صادراتی (غیرنفتی)، نشان می‌دهد که با وجود آنکه ارزش هر تن از هر دو نوع کالاهای صادراتی و وارداتی کشورمان در سال‌های مورد بررسی در حال افزایش است، ارزش هر تن کالای وارداتی در کلیه سال‌های مورد بررسی بیش از هر تن کالای صادراتی است.

همچنین مشاهده می‌شود که با گذشت زمان ارزش هر تن کالای وارداتی بیش از ارزش هر تن کالای صادراتی افزایش یافته و فاصله این دو به مرور زمان بیشتر شده است نرخ ارز یکی از مهمترین متغیرها در تعیین قیمت واردات و صادرات می­باشد و نوسانات آن باعث تغییراتی در قیمت آنها می­شود و در نتیجه میزان تجارت خارجی را افزایش و یا کاهش می­دهد،.بنابراین هدف اصلی در این مقاله پاسخ به این سوال ا ست که نرخ ارز چگونه قیمت واردات و صادرات را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

مقاله حاضر در پنج بخش تنظیم شده است: در بخش دوم مبانی نظری و در بخش سوم مطالعات انجام شده پیرامون موضوع تحقیق ارائه می‌شود. در بخش چهارم به معرفی مدل و روش تحقیق و برآورد و تفسیر مدل و بخش پنجم به نتیجه گیری و پیشنهادات اختصاص یافته است.

1. مبانی نظری

نرخ ارز عامل مهمی در اقتصادهای مرتبط با دنیای خارج بوده وبر قیمت کالا‌ها و خدمات وارداتی وقیمت کالاهای صادراتی تاثیر می گذارد. در صورتی که با اعمال سیاست‌های اقتصادی یا هر دلیل دیگری، نرخ ارز در کشور افزایش یابد، به دلیل اینکه حجم وسیعی از واردات، شامل کالاهای مصرفی و سرمایه ای و مواد اولیه مورد نیاز کارخانجات است، قیمت کالاها و خدمات در سطح عمده فروشی و خرده فروشی متاثر شده و موجب افزایش قیمت کالاهای مصرفی وارداتی و افزایش تمام شده تولیدات داخلی خواهدشد.

تغییرات نرخ ارز می‌تواند از طریق تراز بازرگانی بر سطح عمومی قیمت‌ها تأثیر بگذارد به طوری که تأثیر نرخ ارز بر قیمت‌ها در اقتصادهائی که در صادرات به یک محصول وابسته هستند، بیشتر از طریق واردات براقتصاد کشور تحمیل می‌شود. در خصوص عوامل مؤثر بر درجه عبور نرخ ارز در میان اقتصاددانان دو دیدگاه عمده وجود دارد که دیدگاه اول بر نقش عواملی مانند قدرت بازاری و تبعیض قیمت در بازارهای بین المللی تأکید می ورزد. بر اساس این دیدگاه، درجه عبور نرخ ارز توسط متغیرهایی نظیر کشش قیمتی تقاضا و ساختار بازار تعیین میشود که مستقل از نظامهای پولی کشورهاست. دیدگاه مقابل که توسط تیلور (2000) مطرح شده است، درجه عبور نرخ ارز را وابسته به شرایط تورمی کشورها میداند.

 تیلور برای تبیین ارتباط بین درجه عبور نرخ ارز و محیطهای تورمی عنوان میکند که با افزایش واکنش قیمت‌ها نسبت به افزایش هزینه‌ها در نتیجه افزایش نرخ ارز، کشورهایی که از تورم بالاتری برخوردارند، همواره دارای درجه عبور نرخ ارز بیشتری بوده‌اند. لذا بر اساس این دیدگاه، درجه عبور نرخ ارز بستگی به نظامهای پولی و ارز کشورها داشته و در کشورهای با نظام پولی معتبر و نرخ تورم پایینتر، درجه عبور نرخ ارز نسبتاً پایین میباشد. با توجه به دیدگاه تیلور ملاحظه میشود، ارتباط بین نظام‌های پولی و درجه عبور نرخ ارز عمدتاً وابسته به محیطهای تورمی می‌باشد.

تحلیل عبور نرخ ارز و عوامل مؤثر بر آن کمک می‌کند تا بتوان میزان و درجة تأثیرات قیمتی از طریق نرخ ارز را در معاملات بروکر اندازه‌گیری نمود. عبور نرخ ارز ناقص این امکان را برای جریانهای تجاری فراهم‌ می‌سازد که نسبت به تغییرات نرخ ارز-علی‌رغم کشش‌پذیری بالای تقاضا-نسبتا بدون حساسیت‌ باقی بمانند.برای اقتصاد ایران که در یک محیط تورمی گام برمی‌دارد، تحلیل وضعیت عبور نرخ ارز امری ضروری است .

1-.1 عبور نرخ ارز

 عبور نرخ ارز عبارت است از اثر تغییر نرخ ارز، بر یکی از موارد زیر:

 1- قیمت صادرات و واردات؛        2- قیمت‌های مصرف کننده

به‌عبارت دیگر عبور نرخ ارز عبارت است از درصد تغییر قیمت واردات/ صادرات بر حسب پول داخلی که از یک درصد تغییر در نرخ ارز به وجود آمده است:

کمترین اسپرد جفت ارز متعلق به کدام جفت‌ارزهاست؟ در نمودارهای تحلیل بهترین جفت ارز، ضریب تخمین زده شده عبور نرخ ارز در کشور i،  pt سطح قیمت داخلی (قیمت‌های صادرات یا قیمت‌های واردات یا قیمت مصرف کننده(برای کشو ر i در زمان t،  نشان دهنده ی تغییرات،E نرخ ارز اسمی برای کشور i و  نشان دهنده ی قیمت‌های خارجی است.

صادر کنندگان در مقابل افزایش نرخ ارز، قیمت کالا‌های صادراتی خود را افزایش می‌دهند.این نوع واکنش صادرکنندگان در مقابل تغییرات نرخ ارز سبب خواهد شد اثر اولیه تغییر نرخ ارز بر صادرات حقیقی تعدیل شود.زیرا افزایش نرخ ارز باعث افزایش صادرات حقیقی می‌شود و از اینرو با افزایش قیمت صادرات مقدار صادرات حقیقی کاهش می‌یابد و اثرات اولیه تغییرات نرخ ارز را تعدیل می‌کند.

اگر صادر کنندگان بدنبال حفظ یا افزایش سهم خود در بازار‌های مقصد باشند،مقدار انتقال نرخ ارز بر قیمت صادرات بر حسب پول داخلی متمایل به صفر خواهد بود.انتقال نرخ ارز بر قیمت صادرات، کشش قیمت صادرات به نرخ ارز را نشان می‌دهد، بطوریکه اگر به ازای 1 درصد افزایش نرخ ارز، شاخص قیمت صادرات 1 درصد افزایش یابد، انتقال نرخ ارز به قیمت صادرات کامل بوده و اگر عکس‌العمل قیمت صادرات نسبت به افزایش ترخ ارز کمتر از 1 درصد باشد اتقال اثر نرخ ارز ناقص خواهد بود.

در معادلات رگرسیونی ساده، برای تخمین عبور نرخ ارز، از ضریب رگرسیون نرخ ارز بر قیمت‌ها استفاده می کنند. از طریق چارچوب مدل خود توضیح برداری، درجه ی ی عبور نرخ ارز با تأثیر انباشته تغییر در نرخ ارز بر شاخص قیمت وار دات یا صادرات) که از طریق توابع عکس العمل انباشته محاسبه می گرددتعیین می‌شود.

در بین مهمترین عواملی که عبور نرخ ارز را تعیین می‌کند سایز بازار صادرات و میزان رقابت صادر‌کننده‌ها که در آن بازار مقابله می‌کنند از اهمیت ویژهای بر خودار هستند. اگر بازار صادرات برای محصول بزرگ باشد در این صورت شرکتهای صادر کننده اغلب مایل خواهند بود که بخشی از تغییر نرخ ارز را جذب کرده برای اینکه سهم بازار را از دست ندهند. به خصوص اگر صنعت خیلی رقابت آمیز باشد.

حضور تعداد زیادی از هزینه کننده‌هایی که کالاهای یکسانی را در بازار می‌فروشند سبب فراهم شدن مشتریان داخلی می‌شود که یک انتخاب را از بین جانشینهای متعدد دارند. به طوری که آنها را به طور مرتبط حساس به قیمت می‌کند از طرف دیگر، اگر صنعت بسیار متفاوت باشد و صادر کننده‌ها برای محصولات خود با رقابت مواجه نباشند.

بهای بالای قیمت‌های تغییر یافته، به اندازه امکان تغییرات مکرر در واحد قیمت‌های فروش (در پول بازار مقصد) که می‌تواند بطور مطلوبی روی اعتبار شرکت تاثیر گذارد ممکن است سبب خود داری شرکت‌ها از عبور موقتی تغییرات در نرخ ارز شود. وقتی تغییرات نرخ ارز بزرگ باشد و یا به نظر می‌رسد که دائمی باشد، شرکت‌های صادر کننده بسیار مایلند تغییراتی را متحمل شوند تا از نزول شدید در سودهای ناخالص شان خودداری کنند. (محرابی بشرآبادی و همکاران، 1390)

2. مروری بر مطالعات انجام شده

2-1. مطالعات خارجی

اسمتس و وترز (2002)، تاثیر عبور نرخ ارز بر سیاست‌های پولی و درجه باز بودن اقتصاد را برای منطقه‌ی یورو بررسی کردند و نشان دادند بانک مرکزی اروپا، برای اجرای سیاست‌های پولی بهینه، باید بر قیمت‌های داخلی و مقدار واردات کنترل داشته باشد.

در مطالعات جهانی چودری و‌هاکورا (2003)، فرضیه ی پیشنهادی تیلور، مبنی بر اینکه محیط غیر تورمی، به تاثیر ناچیز نرخ ارز بر قیمت‌های داخلی می انجامد را مورد آزمون قرار دادند انان برای آزمون فرضیه ی مذکور، رابطه ای را برای عبور نرخ ارز بر مبنای مدل‌های جدید اقتصاد باز، استخراج کردند. نتایج، بیان کننده ای وجود یک رابطه ی مثبت و قابل توجه بین عبور نرخ ارز و متوسط نرخ تورم است.

نتایج تحقیق اتانی، شیراتسوکا و شیروتا (2003) دلالت میکند بر اینکه گذر نرخ ارز به قیمت کالاهای داخلی کمتر از گذر نرخ ارز به قیمت کالاهای وارداتی است .

دوآساوجاریتا(2008) به بررسی اثر تکانه‌های نرخ ارز بر قیمت صادرات و واردات در کشور مالزی پرداخته‌اند و آنان دریافتند که شوک‌های نرخ ارز اثر مهمی بر قیمت واردات دارد و در ضمن عبور نرخ ارز در این کشور در سال‌های بررسی شده ناقص بوده است .

بایرنی،چاوالی و کونتونیکاس(2010) در مقاله‌ای به بررسی تاثیر عیور نرخ ارز بر قیمت واردات در 14 اقتصاد نوظهور پرداختند .نتایج آنها نشان داده است که قیمت واردات به طور متوسط به گذر نرخ ارز پاسخ مثبت داده است و این اثر گذاری بین کشور‌های امریکای لاتین و آسیا متفاوت است.

راگوبور و چیکوری(2013) در مقاله‌ای اثر نرخ ارز را بر شاخص قیمت مصرف کننده، تولید کننده و قیمت واردات در موریس مورد بررسی قرار دادند.نتایج آنها نشان داد که اثر عبور نرخ ارز بر شاخص قیمت مصرف کننده بالا بوده و اثر آن بر قیمت وادرات پایین بوده است.تجزیه واریانس نشان داد که منبع اصلی تغییر قیمت واردات شوک قیمت نفت بوده است.

دوآی دوی‌هانگ(2013) در مقاله‌ای اثر عبور نرخ ارز را برقیمت داخلی و قیمت واردات مورد بررسی قرار داد و نتیجه گرفت که تاثیر گذر نرخ ارز بر قیمت واردات از شاخص قیمت مصرف کننده بیشتر است.

زری مهرجردی و توحیدی(2014) در مقاله‌ای به تحلیل تجربی اثر عبور نرخ ارز بر قیمت صادرات زعفران در ایران پرداحتند و نتیجه گرفتند که نرخ ارز و محیط اقتصاد کلان اثر زیادی در تعیین قیمت صادرات زعفران در ایران دارد.

یت من و دیوروکس (2014) در مقاله‌ای تحت عنوان “جهانی شدن، عیور نرخ ارز و سیاست پولی بهینه نشان دادند که نقش حرکات نرخ ارز در تنظیم بهینه از سیاست‌های پولی در آسیا در حال کاهش است.

2-2. مطالعات داخلی

در مقاله‌ای با هدف تعیین وضعیت عبور (گذر) نرخ ارز در ایران نشان داده شده که عبور نرخ ارز در ایران ناقص است و نوسانات نرخ ارز واقعی بر شاخص قیمت واردات تأثیر مثبت و کمتر از 1 دارد توابع عکس العمل ضربه نشان داد که شوک‌ها ی واقعی بیشترین اثر را بر شاخص قیمت واردات نسبت به سایر شوک‌ها داشته است در بلند مدت میزان عبور نرخ ارز و تأثیرگذاری بر قیمت‌ها افزایش می‌یابد بنابراین نوسانات نرخ ارز همواره با گذشت زمان آثار بیشتری بر شاخص قیمت واردات داشته است. (شجری و همکاران 1384).

در مقاله دیگر به بررسی تأثیر شوک نرخ ارز واقعی روی قیمت کالاهای وارداتی و قیمت کالاهای داخلی و محاسبه گذر نرخ ارز طی سال‌های 85-1373 در اقتصاد ایران پرداخته شده است. نتایج حاصل از توابع عکس­العمل تحریک با توجه به پایداری الگوی خود توضیح برداری، نشانگر همگرایی تمامی متغیرها به سمت تعادل بعد از اعمال شوک نرخ ارز هستند.

نوسانات نرخ تورم قیمت مصرف کننده عمدتاً ناشی از تورم قیمت واردات و حجم پول می­باشد که این مورد دور از انتظار نیست؛ زیرا هر چه قیمت کالاهای وارداتی بالاتر باشد به تبع آن قیمت کالاها و خدمات در سطح خرده فروشی نیز بیشتر خواهد بود و همچنین با افزایش حجم پول، مردم پول بیشتری را نگهداری می­کنند و به تبع آن تقاضا برای خرید کالاها افزایش می­یابد و قیمت کالاهای مصرفی را تحت تأثیر قرار می­دهد (موسوی محسنی 1385 ).

در مقاله‌ای با بررسی اثرات تکانه‌ای نرخ ارز بر صادرات و واردات در ایران، نتایج برآورد نشان دهنده اثرات نامتقارن تکانه‌های نرخ ارز بر صادرات و واردات است،  بدین صورت که تکانه‌های منفی نرخ ارز(افزایش ارزش پول ملی ) بیشتر از تکانه‌های مثبت نرخ ارز (کاهش ارزش پول ملی) صادرات را تحت تاثیر قرار می‌دهد. ولی در مورد واردات عکس این حالت صادق است.(نسرین رستمی و همکاران 1389. )

مطالعه دیگر به بررسی تاثیر نوسانات نرخ ارز بر شاخص قیمت صادرات و شاخص قیمت واردات در ایران و تعیین درجه ی عبور نرخ ارز پرداخته شده است. نتایج نشان می‌دهد در حالی که نرخ ارز تاثیر مهمی بر نوسانات قیمت واردات و صادرات دارد درجه ی عبور نرخ ارز ناقص است و تاثیر نرخ ارز در توضیح نوسانات قیمت صادرات نسبت به قیمت واردات بیش تر است. (مهرابی بشر آبادی و همکاران 1390)