خلاصه کتاب ناوگان دریایی ایران عصر قاجار در خلیج فارس ( نویسنده اکبر ارزشمند )

کتاب «ناوگان دریایی ایران عصر قاجار در خلیج فارس» اثر اکبر ارزشمند، به بررسی دقیق چگونگی شکل گیری، تحول و عملکرد نیروی دریایی ایران در دوره قاجار و چالش های آن در منطقه استراتژیک خلیج فارس می پردازد. این اثر با تحلیل اسناد تاریخی، تصویری جامع از تلاش ها برای تأسیس ناوگان مدرن و نقش قدرت های خارجی در این زمینه ارائه می دهد.

خلیج فارس، این آبراه استراتژیک و حیاتی، از دیرباز نقش کلیدی در تاریخ و ژئوپلیتیک ایران ایفا کرده است. در طول سده های متمادی، این منطقه نه تنها محل تلاقی تمدن ها و مراکز تجاری بود، بلکه همواره آوردگاه رقابت قدرت های منطقه ای و بین المللی نیز به شمار می رفت. ضرورت حفظ منافع ملی و امنیت دریایی در این منطقه، از دیرباز دغدغه حکمرانان ایرانی بوده است. با این حال، مطالعه تاریخ دریایی ایران، به ویژه در دوره هایی که با ضعف و چالش های سیاسی داخلی همراه بوده، غالباً مغفول مانده یا به صورت جامع و مستقل مورد بررسی قرار نگرفته است. در همین راستا، کتاب «ناوگان دریایی ایران عصر قاجار در خلیج فارس» به قلم محقق و پژوهشگر ارجمند، اکبر ارزشمند، تلاشی ارزنده برای پر کردن این خلأ پژوهشی محسوب می شود. این کتاب با رویکردی تحلیلی و مستند، به یکی از مهمترین فصول تاریخ دریایی ایران در دوره ای حساس و پرتحول می پردازد و ابعاد مختلف شکل گیری، عملکرد و سرنوشت نیروی دریایی ایران در عصر قاجار را واکاوی می کند.

۱. معرفی نویسنده و مشخصات کتاب

درک عمیق هر اثر پژوهشی مستلزم آشنایی با خالق آن و زمینه انتشار اثر است. کتاب «ناوگان دریایی ایران عصر قاجار در خلیج فارس» نیز از این قاعده مستثنی نیست و بررسی مؤلف و مشخصات آن، دروازه ای برای ورود به دنیای غنی اطلاعات و تحلیل های این اثر محسوب می شود.

۱.۱. درباره اکبر ارزشمند

اکبر ارزشمند، نویسنده این کتاب، پژوهشگری است که تمرکز اصلی خود را بر تاریخ ایران، به ویژه در دوره قاجار و مسائل مربوط به خلیج فارس، قرار داده است. اطلاعات عمومی در مورد سوابق تحصیلی و پژوهشی ایشان غالباً نشان دهنده گرایش های عمیق ایشان به تاریخ سیاسی و نظامی ایران در این منطقه است. پژوهش های وی بر پایه مطالعه دقیق اسناد و مدارک تاریخی استوار است که اعتبار و رویکرد علمی آثارش را تضمین می کند. ارزشمند با نگاهی تحلیلی و نقادانه به منابع، سعی در ارائه تصویری واقع بینانه از رویدادهای تاریخی دارد و از این رو، آثار او برای دانشجویان، پژوهشگران و علاقه مندان به تاریخ از ارزش بالایی برخوردار است.

۱.۲. مشخصات دقیق کتاب

کتاب «ناوگان دریایی ایران عصر قاجار در خلیج فارس» با عنوان کامل خود، توسط انتشارات اندیشه طلایی در سال ۱۳۹۶ شمسی به چاپ رسیده است. این اثر در ۱۷۹ صفحه و در قالب EPUB منتشر شده که دسترسی آن را برای خوانندگان الکترونیکی تسهیل می کند. زبان کتاب فارسی است و شابک آن 978-600-8931-05-8 می باشد. این مشخصات، اطلاعات اساسی را برای شناسایی و ارجاع به این منبع ارزشمند فراهم می آورد و جایگاه آن را در میان کتب تاریخ ایران معین می سازد.

۱.۳. اهمیت و نوآوری کتاب

این کتاب در میان پژوهش های موجود در حوزه تاریخ دریایی ایران از جایگاه منحصر به فردی برخوردار است. تا پیش از انتشار این اثر، بسیاری از مطالعات تاریخی مربوط به دوره قاجار، به صورت مستقل و جامع به موضوع ناوگان دریایی و تحولات آن در خلیج فارس نپرداخته بودند. پژوهش های قبلی غالباً به صورت پراکنده یا ضمنی به این موضوع اشاره کرده اند، اما کمتر اثری با رویکردی مستقل و تمرکز کامل بر این جنبه از تاریخ ایران، منتشر شده بود.

اکبر ارزشمند در این کتاب، با بهره گیری از منابع اولیه و اسناد کمتر دیده شده، سعی در جبران این نقص پژوهشی دارد. او به جای تکرار مکررات، به تحلیل چالش ها و فرصت هایی می پردازد که ایران قاجار در رویارویی با قدرت های استعماری و برای حفظ منافع خود در خلیج فارس با آن مواجه بود. نوآوری اصلی کتاب در همین رویکرد پژوهشی مستقل، جامعیت موضوعی و تلاش برای ارائه تصویری روشن و مستند از سیاست ها و اقدامات دولت قاجار در حوزه دریایی نهفته است. این اثر به وضوح نشان می دهد که چگونه مسائل داخلی و فشارهای خارجی، سرنوشت ناوگان دریایی ایران را در این دوره رقم زده است.

۲. خلاصه جامع فصول کتاب

کتاب «ناوگان دریایی ایران عصر قاجار در خلیج فارس» با ساختاری منطقی و فصولی هدفمند، خواننده را به سفری عمیق در تاریخ دریایی ایران در دوره قاجار می برد. هر فصل به جنبه ای خاص از این موضوع می پردازد و پازل کلی تاریخ این ناوگان را تکمیل می کند.

۲.۱. فصل اول: مقدمه

فصل اول کتاب به منزله یک بستر تاریخی عمل می کند و پیش از ورود به بحث اصلی قاجار، وضعیت کلی ایران و منطقه خلیج فارس را در آستانه این سلسله بررسی می کند. این فصل با مروری بر اوضاع ایران پس از فروپاشی صفویه و ظهور افشاریه، به ویژه دوره نادرشاه افشار، به دریانوردی نسبتاً موفق ایران در آن زمان اشاره دارد. نادرشاه با درک اهمیت استراتژیک خلیج فارس، تلاش هایی را برای ایجاد یک نیروی دریایی منسجم آغاز کرد که تا حدی نیز به ثمر نشست. با این حال، با پایان دوره افشاریه و آغاز زوال آن، این دستاوردها نیز رفته رفته کمرنگ شدند. نویسنده در این بخش، همچنین به بررسی منابع و تحقیقات پیشین در این حوزه می پردازد و جایگاه پژوهش خود را در میان آن ها تبیین می کند. این مقدمه برای درک چالش های آتی ایران در دوره قاجار، که فاقد میراث دریایی قدرتمند قبلی بود، ضروری است.

۲.۲. فصل دوم: نگاهی به دریانوردی ایرانیان در قرن دوازدهم هجری/هیجدهم میلادی

این فصل با تمرکز بر دوره زمانی میان سقوط افشاریه و روی کار آمدن قاجارها، به وضعیت ناوگان دریایی ایران در خلیج فارس می پردازد. دوره زندیه، اگرچه از نظر سیاسی دوره ای از آرامش نسبی را برای ایران به ارمغان آورد، اما در حوزه دریایی شاهد تداوم ضعف و عدم تمرکز بر ایجاد یک نیروی دریایی مقتدر بود. کریم خان زند، بیش از آنکه به توسعه نیروی دریایی نظامی بپردازد، به حفظ امنیت تجاری و روابط با همسایگان خلیج فارس از طریق دیپلماسی و در صورت لزوم، قدرت محدود دریایی اهتمام داشت. این فصل به تحلیل این دوره و چگونگی تحول دریانوردی ایرانیان در مواجهه با قدرت های نوظهور منطقه ای و بین المللی می پردازد. ضعف مرکزی و نبود یک اراده قوی برای توسعه دریایی، از مهمترین ویژگی های این دوره است که زمینه را برای نفوذ فزاینده قدرت های خارجی در خلیج فارس فراهم آورد.

۲.۳. فصل سوم: دریانوردی ایرانیان از ظهور قاجاریه تا ورود ناوگان مدرن به خلیج فارس

با آغاز سلطنت قاجارها، ایران همچنان درگیر مشکلات داخلی و جنگ های متعدد در سرحدات شمالی بود. این وضعیت فرصت چندانی برای توجه جدی به خلیج فارس و توسعه دریایی باقی نمی گذاشت. این فصل به بررسی دقیق این دوره می پردازد و نشان می دهد که چگونه کشتی های بادبانی بومی ایران، که عمدتاً کاربری تجاری داشتند، به دلیل عدم حمایت دولت مرکزی و فشارهای خارجی، آسیب پذیر شدند.

نفوذ انگلستان در این دوره به شدت افزایش یافت. با انعقاد قراردادهای متعدد میان ایران و بریتانیا، که غالباً با هدف کنترل تجارت و مهار قدرت های رقیب در خلیج فارس امضا می شدند، دست انگلستان برای اعمال نفوذ بیشتر باز شد. این قراردادها نه تنها مانع از توسعه ناوگان دریایی ایران می شد، بلکه حتی بر دریانوردی تجاری بومی نیز تأثیر مخربی گذاشت. نویسنده به وضعیت خلیج فارس و سیاست های قاجار در دوره های اولیه، از جمله در زمان فریدون میرزا، اشاره می کند که چگونه با وجود درک اهمیت منطقه، اقدامات عملی جدی صورت نگرفت.

در سال های ابتدایی سلطنت ناصرالدین شاه، پیش از خرید کشتی های مدرن، دولت قاجار تلاش هایی برای ساماندهی حضور خود در خلیج فارس آغاز کرد، از جمله تأسیس سازمان حکومت جزایر و بنادر. اما ناوگان بومی ایران همچنان فاقد حمایت نظامی کافی بود و در برابر زورگویی های قدرت های خارجی، به ویژه انگلستان، بسیار آسیب پذیر می نمود. این فصل به تحلیل عمیق این علل ضعف و آسیب پذیری می پردازد و نشان می دهد که چگونه شرایط داخلی و خارجی، ایران را از داشتن یک نیروی دریایی مقتدر محروم کرده بود.

اکبر ارزشمند با ارائه جزئیات مستند، تأکید می کند که در دو دهه پایانی سلطنت ناصری، ناوگان دریایی ایران در خلیج فارس عملاً به ناوگان تجاری بومی محدود بود و فقدان یک نیروی نظامی آتشین برای حمایت از آن، در کنار قراردادهای منعقده با انگلستان، آسیب پذیری شدیدی را برای دریانوردی ایران به ارمغان آورد.

۲.۴. فصل چهارم: خرید و ورود ناوگان دریایی مدرن به خلیج فارس

این فصل نقطه عطفی در روایت کتاب است و به چگونگی آغاز اقدامات دولت قاجار برای تأسیس یک نیروی دریایی مدرن می پردازد. با افزایش نفوذ قدرت های خارجی و نیاز به حفظ حاکمیت در خلیج فارس، لزوم داشتن کشتی های بخار و نظامی بیش از پیش احساس می شد.

• چگونگی شروع اقدامات: نویسنده به توصیه ها و گزارش های کارگزاران و سفرای ایران در اروپا اشاره می کند که بر ضرورت ایجاد نیروی دریایی مدرن تأکید داشتند. این نیاز از طرفی برای حفاظت از تجارت و بنادر ایرانی بود و از طرف دیگر برای مقابله با نفوذ رو به افزایش بریتانیا و سایر کشورها در منطقه.
• تلاش ها برای خرید کشتی: دولت قاجار در ابتدا تلاش هایی برای خرید کشتی از کشورهای اروپایی نظیر فرانسه و آلمان انجام داد. این تلاش ها غالباً با موانع سیاسی و مالی همراه بود، اما در نهایت به خرید چند کشتی منجر شد.

کشتی پرسپولیس

مهمترین بخش این فصل به کشتی پرسپولیس اختصاص دارد. نویسنده جزئیات کاملی از خرید این کشتی از آلمان، مشخصات فنی آن (یک رزمناو با قابلیت های نظامی محدود)، و هزینه گزاف آن ارائه می دهد. همچنین به موضوع کارکنان آلمانی و ناخدایان ایرانی کشتی، که برای آموزش و راه اندازی آن استخدام شده بودند، می پردازد. مأموریت های پرسپولیس و در نهایت سرنوشت این کشتی، که نمادی از تلاش های ایران برای مدرنیزاسیون دریایی در آن دوره بود، با جزئیات تشریح می شود.

کشتی شوش

کشتی شوش نیز دیگر کشتی بخار خریداری شده در این دوره بود که نقش مهمی در امور گمرکی و امنیتی در منطقه خرمشهر ایفا کرد. ارزشمند به جزئیات خرید و کاربردهای اصلی این کشتی می پردازد.

کشتی پهلوی و چلچله

اشاره ای به خرید و حضور کشتی های پهلوی و چلچله نیز در این بخش وجود دارد، که اگرچه شاید به اندازه پرسپولیس شهرت نیافتند، اما در مجموع ناوگان دریایی نوپای ایران را تشکیل می دادند.

کشتی مظفری

بررسی خرید کشتی مظفری و سرانجام این کشتی، که در اواخر دوره قاجار به خدمت گرفته شد، از دیگر بخش های مهم این فصل است. این کشتی نیز با اهداف نظامی و گمرکی به کار گرفته شد.

ناوچه ها

نویسنده همچنین به معرفی ناوچه هایی نظیر مازندران، خراسان، گیلان و آذربایجان می پردازد که در کنار کشتی های بزرگ تر، وظایف گشت زنی و حفظ امنیت سواحل را بر عهده داشتند.

این فصل همچنین به اسنادی نظیر «کتابچه کشتی سازی» و «لایحه در باب کشتی جدید الابتیاع» اشاره می کند که مفاد آن ها نشان دهنده برنامه ها و ایده های دولت قاجار برای توسعه نیروی دریایی بود، هرچند که بسیاری از آن ها به دلیل موانع متعدد عملی نشدند. این اسناد بینش ارزشمندی در مورد تفکر و راهبردهای دریایی در آن دوره ارائه می دهند.

۲.۵. فصل پنجم: عملکرد ناوگان دریایی ایران در خلیج فارس و تأثیرات آن بر این منطقه

فصل پایانی کتاب به ارزیابی عملکرد واقعی ناوگان دریایی ایران در خلیج فارس و تأثیرات آن بر منطقه می پردازد. این بخش فراتر از صرف خرید کشتی ها رفته و به اثربخشی آن ها در مواجهه با چالش های عملیاتی نگاه می کند.

• مأموریت های کشتی پرسپولیس: ارزشمند به بررسی مأموریت های موفق و ناموفق پرسپولیس می پردازد. از جمله مأموریت های موفق، می توان به نقش این کشتی در رفع غائله بندر لنگه اشاره کرد که نشان دهنده توانایی محدود اما حیاتی آن در حفظ امنیت و اعمال حاکمیت مرکزی بود. اما در مقابل، مأموریت ناموفق آن در گرفتن گمرک محمره (خرمشهر) که به دلیل ضعف های ساختاری و دخالت های خارجی ناکام ماند، به وضوح محدودیت ها و چالش ها را آشکار می سازد.
• عملکرد کشتی شوش: کشتی شوش نیز که عمدتاً در منطقه خرمشهر فعالیت می کرد، در زمینه های گمرکی و نظارت بر تجارت نقش داشت. عملکرد آن نیز در بستر زمان خود مورد ارزیابی قرار می گیرد.
• عملکرد کشتی مظفری و ناوچه ها: نویسنده به بررسی عملکرد کشتی مظفری و ناوچه های کوچک تر نیز می پردازد که هر کدام در محدوده وظایف خود، به حفظ نظم و امنیت در سواحل و بنادر ایرانی کمک می کردند.

در نهایت، این فصل تأثیرات کلی این ناوگان نوپا را بر امنیت و منافع ایران در خلیج فارس جمع بندی می کند. اگرچه ناوگان قاجار هیچ گاه به قدرت چشمگیر و بازدارندگی کامل دست نیافت، اما نفسِ تلاش برای تأسیس آن، خود نشانه ای از درک اهمیت خلیج فارس و اراده ای برای حفظ استقلال و منافع ملی بود. این عملکرد، در عین حال، به وضوح نشان می دهد که چگونه ضعف های داخلی، محدودیت های مالی و به ویژه کارشکنی ها و نفوذ قدرت های استعماری، مانع از شکوفایی کامل این ناوگان شد.

۲.۶. نتیجه گیری نویسنده کتاب

در بخش نتیجه گیری کتاب، اکبر ارزشمند یافته های اصلی و تحلیل های خود را به صورت فشرده ارائه می دهد. او تأکید می کند که تلاش های قاجارها برای ایجاد یک ناوگان دریایی مدرن در خلیج فارس، اگرچه با انگیزه های صحیح و درک نیازهای استراتژیک صورت گرفت، اما به دلیل مجموعه ای از عوامل داخلی و خارجی، نتوانست به اهداف بلندمدت و استقلال بخش خود دست یابد.

ارزشمند به روشنی بیان می کند که ضعف ساختاری دولت قاجار، مشکلات مالی فراوان، فساد اداری و عدم وجود یک برنامه ریزی منسجم و پایدار برای توسعه دریایی، از مهمترین عوامل داخلی شکست این طرح بودند. از سوی دیگر، نفوذ فزاینده قدرت های استعماری، به ویژه انگلستان، که منافع خود را در عدم قدرت گیری دریایی ایران می دیدند، با کارشکنی های سیاسی و اقتصادی، نقش مخربی در این مسیر ایفا کرد. این قدرت ها نه تنها مانع از خرید و تجهیز آسان کشتی ها می شدند، بلکه حتی با کنترل تجارت و دریانوردی بومی، عرصه را بر ایران تنگ می کردند.

نتیجه گیری نهایی ارزشمند این است که ناوگان دریایی ایران در عصر قاجار، بیش از آنکه نمادی از قدرت و استقلال باشد، تصویری از تلاش های محدود و پرفرازونشیب کشوری را به نمایش می گذارد که در میان چالش های داخلی و فشارهای خارجی، برای حفظ موجودیت خود در یک منطقه استراتژیک می کوشید. این ناوگان در نهایت نتوانست به طور کامل منافع ایران را در خلیج فارس تأمین کند و این منطقه همچنان محل رقابت و نفوذ قدرت های بزرگ باقی ماند.

۳. تحلیل و بررسی نقاط قوت و ضعف کتاب

هر اثر پژوهشی، علاوه بر ارزش های محتوایی، دارای نقاط قوت و قابل بحثی است که تحلیل آن ها به درک عمیق تر و جامع تر از جایگاه اثر در ادبیات موضوع کمک می کند.

۳.۱. نقاط قوت

کتاب «ناوگان دریایی ایران عصر قاجار در خلیج فارس» دارای چندین نقطه قوت کلیدی است که آن را به اثری ارزشمند در حوزه تاریخ ایران تبدیل می کند:

• رویکرد پژوهشی مستقل و جامع: همانطور که در مقدمه کتاب نیز اشاره شده، این اثر به صورت مستقل به موضوع ناوگان دریایی ایران در عصر قاجار می پردازد. این رویکرد به نویسنده امکان داده تا با عمق و جزئیات بیشتری به این جنبه از تاریخ بپردازد که پیشتر کمتر مورد توجه مستقل قرار گرفته بود.
• استفاده از منابع اولیه و اسناد کمتر دیده شده: اکبر ارزشمند در این کتاب، صرفاً به منابع ثانویه اکتفا نکرده، بلکه با رجوع به اسناد و مدارک آرشیوی، از جمله «کتابچه کشتی سازی» و «لایحه در باب کشتی جدید الابتیاع»، اطلاعات جدید و دست اولی را ارائه داده است. این امر اعتبار پژوهش را به شدت افزایش می دهد.
• پرداختن به جنبه های کمتر بررسی شده تاریخ دریایی ایران: این کتاب به روشنی به چالش های توسعه دریایی ایران در عصر قاجار، نقش انگلستان و دیگر قدرت ها، و نیز جزئیات مربوط به خرید و عملکرد کشتی هایی نظیر پرسپولیس و شوش می پردازد که در کمتر پژوهشی به این حد از جزئیات آمده است.
• ارائه تصویر روشن از چالش ها و فرصت های ایران در خلیج فارس قاجار: کتاب به خواننده کمک می کند تا درکی واقع بینانه از پیچیدگی های ژئوپلیتیکی خلیج فارس در آن دوره و محدودیت های دولت قاجار برای اعمال حاکمیت خود داشته باشد.

۳.۲. نقاط قابل بحث یا ضعف

با وجود نقاط قوت متعدد، می توان به برخی جنبه های قابل بحث نیز در کتاب اشاره کرد که ممکن است برای بحث های علمی آتی مفید باشد. این نکات، به منزله انتقاد از کلیت اثر نیست، بلکه فرصت هایی برای تعمیق بیشتر مباحث فراهم می آورد:

• عمق تحلیل سیاسی-اقتصادی: ممکن است در برخی فصول، تحلیل عمیق تری از ابعاد سیاسی و اقتصادی پشت پرده تصمیمات مربوط به ناوگان دریایی می توانست گنجانده شود. برای مثال، نقش رقابت های داخلی در دربار قاجار بر سر اختصاص بودجه به نیروی دریایی یا تأثیر ساختار مالی و اقتصادی کشور بر توانایی های دریایی، می توانست با جزئیات بیشتری بررسی شود.
• توازن در پوشش ابعاد مختلف: در حالی که کتاب به خوبی به جنبه های نظامی و خرید کشتی ها پرداخته، شاید بتوان گفت که ابعاد اجتماعی و فرهنگی دریانوردی ایرانیان در عصر قاجار و تأثیر آن بر جامعه ساحل نشین کمتر مورد توجه قرار گرفته است. بررسی جزئی تر زندگی دریانوردان بومی، فرهنگ دریانوردی و تأثیرات متقابل آن با جامعه، می توانست به جامعیت اثر بیفزاید.

این ملاحظات، صرفاً پیشنهادهایی برای گسترش دامنه تحقیقات آتی هستند و از ارزش پژوهشی و محتوایی این کتاب نمی کاهند.

۴. اهمیت مطالعه این کتاب در زمان حال

مطالعه تاریخ، تنها مرور وقایع گذشته نیست، بلکه چراغ راهی برای درک زمان حال و برنامه ریزی برای آینده است. کتاب «ناوگان دریایی ایران عصر قاجار در خلیج فارس» نیز از این قاعده مستثنی نیست و در شرایط کنونی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

نخست، درک جایگاه ژئوپلیتیک ایران در منطقه: خلیج فارس، از دیرباز و تا به امروز، یک منطقه حیاتی و استراتژیک برای ایران بوده و هست. مطالعه تاریخی این کتاب به ما کمک می کند تا بفهمیم چگونه رقابت های قدرت های جهانی و منطقه ای، در گذشته این منطقه را تحت تأثیر قرار داده است. درس هایی که از ضعف و قوت دریایی ایران در دوره قاجار می آموزیم، می تواند در تحلیل چالش ها و فرصت های کنونی ایران در خلیج فارس روشنگر باشد.

دوم، آموختن از تجربیات گذشته برای آینده: تاریخ دریایی قاجار مملو از تلاش ها، ناکامی ها و موفقیت های محدود است. این کتاب نشان می دهد که چگونه نبود یک استراتژی دریایی منسجم، ضعف دولت مرکزی و دخالت های خارجی می تواند بر توانمندی های یک کشور در حفظ منافع دریایی اش تأثیر بگذارد. این درس ها برای سیاست گذاران و استراتژیست های امروز ایران، در طراحی برنامه های دفاعی و اقتصادی در خلیج فارس، بسیار ارزشمند است.

سوم، تقویت هویت ملی و شناخت میراث تاریخی: شناخت گذشته دریایی ایران، حتی با تمام نقاط ضعف و قوتش، به تقویت هویت ملی و درک ریشه های تاریخی تعاملات ایران با دریا کمک می کند. این کتاب، بخشی از این میراث را به تصویر می کشد و اهمیت بازخوانی آن را برای نسل های کنونی و آینده یادآور می شود.

۵. کتاب ها و منابع مرتبط برای مطالعه بیشتر

برای آن دسته از خوانندگان که پس از مطالعه خلاصه کتاب «ناوگان دریایی ایران عصر قاجار در خلیج فارس» مشتاق کاوش عمیق تر در تاریخ دریایی ایران، دوره قاجار و ژئوپلیتیک خلیج فارس هستند، منابع و کتاب های متعددی وجود دارد که می توانند مکمل این اثر باشند. در اینجا به برخی از آن ها اشاره می شود:

کتاب های مرتبط با تاریخ قاجار و خلیج فارس:

• «تاریخ روابط ایران و انگلستان در قرن نوزدهم» اثر ژوزف موریسیو – برای درک عمیق تر نقش انگلستان.
• «تاریخ خلیج فارس» اثر سر آرنولد ویلسون – یک منبع کلاسیک و جامع در مورد تاریخ خلیج فارس.
• «ایران در دوره قاجار» اثر علی اصغر شمیم – برای درک بستر کلی سیاسی و اجتماعی دوره قاجار.
• «ژئوپلیتیک خلیج فارس» اثر پیروز مجتهدزاده – برای تحلیل های ژئوپلیتیکی از منطقه.

مقالات پژوهشی مرتبط با نیروی دریایی ایران:

• مقالات منتشر شده در فصلنامه های تخصصی تاریخ ایران، مانند «پژوهش های تاریخی»، «فصلنامه تاریخ روابط خارجی» و «مطالعات خلیج فارس». بسیاری از این مقالات به جنبه های خاصی از نیروی دریایی ایران در دوره های مختلف، از جمله قاجار، پرداخته اند.
• مقاله «نیروی دریایی ایران با تاکید بر نقش کشتی پرسپولیس در امنیت خلیج فارس در دوره قاجار» – می تواند جزئیات بیشتری از کشتی پرسپولیس ارائه دهد.
• مقاله «تلاش های امیرکبیر برای تاسیس ناوگان دریایی در خلیج فارس؛ قراردادهای ناتمام» – به نقش امیرکبیر در این زمینه می پردازد.

این منابع می توانند افق های جدیدی از پژوهش را برای علاقه مندان بگشایند و به درک جامع تری از موضوع کمک کنند.

۶. نتیجه گیری نهایی

کتاب «ناوگان دریایی ایران عصر قاجار در خلیج فارس» به قلم توانمند اکبر ارزشمند، اثری مستند و تحلیلی است که به طرز چشمگیری به غنای ادبیات پژوهشی تاریخ ایران می افزاید. این کتاب با پر کردن خلأ موجود در مطالعه مستقل تاریخ دریایی ایران در دوره قاجار، تصویری دقیق و روشن از تلاش های دولت مرکزی برای اعمال حاکمیت خود در خلیج فارس، چالش های بی شمار پیش رو، و تأثیرات مخرب قدرت های خارجی بر این روند ارائه می دهد. ارزشمند با رویکردی علمی و با استفاده از منابع دست اول، خواننده را با ابعاد مختلف شکل گیری و سرانجام ناوگان دریایی ایران در یکی از حساس ترین دوره های تاریخی کشور آشنا می سازد.

این اثر نه تنها برای دانشجویان و پژوهشگران تاریخ، بلکه برای هر علاقه مندی که به دنبال درکی عمیق تر از هویت تاریخی، جایگاه ژئوپلیتیک ایران و درس های آموخته شده از گذشته است، مطالعه ای ضروری به شمار می رود. درک تاریخ دریایی، به ویژه در منطقه ای چون خلیج فارس که همواره کانون توجهات بین المللی بوده، برای تحلیل چالش ها و فرصت های کنونی و آینده ایران حیاتی است. این کتاب، دعوتی است به تأمل در گذشته ای که با تمام فراز و نشیب هایش، درسی ماندگار برای آینده است. مطالعه نسخه کامل کتاب «ناوگان دریایی ایران عصر قاجار در خلیج فارس»، به کاوش عمیق تر در این فصل مهم از تاریخ کشورمان کمک شایانی خواهد کرد.